'Swedish ecstasy' laat je trippen op het werk van Hilma af Klint

Zweden kennen we als een natie van rationale denkers en grote ondernemers, van natuurpracht en designerdrugs. Maar de beredeneerde Noorderlingen laafden en laven zich ook aan het spirituele, zo leert ons de geestverruimende expo Swedish ecstasy. Alleen al het werk van Hilma af Klint, een pionier van de abstracte kunst, brengt je wis in extase.

"Kijk, daar komt de Mona Lisa van de tentoonstelling,” glimlacht Daniel Birnbaum in Bozar, waar de opbouw voor Swedish ecstasy de ruimtes doet gonzen van de drukte. De Zweedse curator en voormalige directeur van het Moderna Museet in Stockholm wijst naar een kleine afdruk die met een plakbandje aan de blanke muur is bevestigd. Het pronkstuk dat er straks moet hangen, is Altarpiece no. 1 van Hilma af Klint, een van de tien monumentale schilderijen die de onvermoede Zweedse pionier van de abstracte schilderkunst tussen 1906 en 1915 vervaardigde voor haar 'tempel'.

Dat haar baanbrekende werk nu voor het eerst in België te zien is, is een evenement. Bozar spaart kosten noch moeite, en doet ook haar tempel tot leven komen, een primeur. “Het wordt een soort van kosmische trip, met virtualrealitytechnologie,” kirt Birnbaum enthousiast. “Het is een beetje nuts, maar wel fun. We weten niet of ze echt een gebouw wilde oprichten, wellicht is het eerder een innerlijke ruimte, iets spiritueels.”

In haar dagelijkse praktijk leefde Af Klint van de landschappen en portretten die ze schilderde. Buiten de spotlights werkte ze aan een heel ander oeuvre, vol kleurrijke geometrische patronen. Kunstwerken waarmee de Zweedse monstres sacrés van de abstracte schilderkunst als Kandinsky en Mondriaan voorafging. “In die tijd werd de wereld gedomineerd door mannen,” verklaart Birnbaum de reden voor Af Klints 'clandestiene' praktijk. “Zowel in de politiek als de academische wereld, de kerk, de wetenschap en de kunst botsten vrouwen op gesloten deuren.” Theosofie, een mystiek-filosofische stroming die in de 19e eeuw aan populariteit won dankzij de Russische occultiste Helena Blavatsky, vormde een uitweg. “Dat was een beetje een vreemde mix van elementen uit het hindoeïsme, boeddhisme, jodendom en de wetenschap, maar vrouwen konden er een eigen wereld mee creëren, een Lebensraum.”

Met vier gelijkgezinde vrouwen vormde Hilma af Klint De Fem ('De Vijf'), een collectief dat via meditatie en tranceachtige sceances communiceerde met hogere entiteiten. “Ze noemde zichzelf het 'instrument van extase',” vertelt Birnbaum terwijl hij de schetsen toont die de kunstenares tijdens die sessies maakte via automatic drawing. “Ze zag zichzelf als een medium voor hogere krachten. Je ziet de embryonale cirkels en lijnen die later in reeksen als Primordial chaos opduiken, die hier ook te zien is.”

De essentie van het leven
Door het gebrek aan erkenning en contacten toonde Af Klint haar abstracte werk slechts aan een kransje intimi. Maar ze vond zelf ook dat de wereld er niet klaar voor was. Toen ze in 1944 overleed, had ze in haar testament laten opnemen dat haar schilderijen pas twintig jaar na haar dood onthuld mochten worden. “Maar ook toen zat er niemand op te wachten,” vertelt Birnbaum. Af Klints omvangrijke oeuvre belandde bij haar neef Erik af Klint, een hoge officier in het zeewezen die in de jaren 1970 alle stukken aan de Hilma af Klint Foundation schonk. In de jaren 1980 werden Af Klints kunstwerken voor het eerst tentoongesteld, maar de aandacht groeide pas echt in de jaren 2010, nadat Birnbaum haar naar het Moderna Museet had gehaald en hij ook een expo opzette in de Serpentine Gallery in Londen.

De grote erkenning kwam er in 2018 met de tentoonstelling die het Guggenheim in New York aan Af Klint wijdde. Met meer dan 600.000 bezoekers werd het de meest bezochte expo van het museum ooit. Dat ze zo populair zou worden, heeft ook Birnbaum verrast. “Ik geef soms les in de Städelschule in Frankfurt. Als ik over Duchamp doceer, zakt er een handvol studenten af, als het over Af Klint gaat, komt de hele school af.”

Over de redenen heeft hij al vaak nagedacht. “Haar verhaal is héél aantrekkelijk, het leest bijna als een Dan Brown: een artieste die niet de aandacht kreeg die ze verdiende, haar werk dan maar verborgen hield, en nu revanche neemt.” Er is natuurlijk de overrompelende kwaliteit van de 1.400 schetsen, tekeningen en schilderijen die ze achterliet, én het feit dat die nooit zijn tentoongesteld of verkocht, zegt Birnbaum. “Haar werk heeft altijd buiten de commerciële kunstwereld gestaan. Voor haar waren haar schilderijen een instrument, een gateway naar een andere wereld.”

Maar de grootste reden voor het eerherstel van Af Klint is de tijdgeest. “Ze is de juiste vrouwelijke kunstenaar op het juiste moment, na #MeToo en de aandacht die vrouwen de voorbije jaren hebben opgeëist.” Het Guggenheim was ook gewoon perfect, zegt Birnbaum. “De eerste directeur van het museum, Hilla Rebay, was zelf een abstracte kunstenares die geïnspireerd was door theosofie. Maar in de geschiedenis van het museum was het werk van vrouwen altijd ondervertegenwoordigd. En dan was er het gebouw zelf, dat met zijn spiraalvorm deed denken aan de tempel die ze beschreef.”

Birnbaum ziet zelf nog een andere reden waarom Af Klint vandaag een van de populairste kunstenaars ter wereld is. “Ze had een diepe band met de natuur, dat geeft haar werk een hedendaagse ecologische toets. De spiraalvormige structuren die ze schildert, vind je net zo goed terug in de Melkweg als in bloemen. Het is alsof ze de essentie van het leven schildert.”

Extatische schok
Af Klints werk reist intussen de wereld rond, straks landt het onder meer in Tate Modern in Londen. Het is een van de redenen waarom Bozar zich niet aan een overzichtsexpo waagt, maar een verhelderend kader schept. Birnbaum glundert bij de Wunderkammer die de Zweedse schrijver en kunstcriticus Peter Cornell inrichtte met curiositeiten van onder meer August Strindberg, de schrijver en kunstenaar die van rationalist evolueerde naar alchemist. “En we maken plaats voor het werk van Anna Cassel, tijdgenote en levenspartner van Hilma af Klint, wier abstracte schilderwerken nooit eerder tentoongesteld werden.”

Recent werk legt de link met vandaag, een periode waarin we opnieuw zoeken naar spirituele verdieping. “Als je door deze donkere gang loopt, krijg je op het einde een extatische schok,” glundert Birnbaum bij de lichtinstallatie van de Zweeds-Belgische wetenschapper en kunstenaar Carsten Höller. “Hij werkte ook al met placebo's, mensen gingen er écht van trippen. Misschien is dat nog een ideetje voor Swedish ecstasy.” (Lacht)