Het surrealisme in schrijver Sulaiman Addonia: ‘Je onderbewustzijn schept zuivere kunst'

Tijdens een literaire nocturne in Bozar leiden vijf schrijvers het publiek door de droomwereld van de expo Histoire de ne pas rire. Het surrealisme in België. Brusselaar Sulaiman Addonia zal zich laten inspireren door een werk van Marcel Mariën: een bril met maar één enkel glas. “Mijn boek gaat net als dat werk over hoe je dingen op een andere manier kan leren zien.”

Een bezoek aan de expo Histoire de ne pas rire. Het surrealisme in België in Bozar is als binnenstappen in een droomwereld. Dat effect wordt woensdagavond nog versterkt tijdens een literaire nocturne, waarop schrijvers Peter Verhelst, Astrid Haerens, Lisette Lombé, Elke de Rijcke en Sulaiman Addonia nieuwe teksten voordragen, geïnspireerd door één werk van een Belgische surrealist.

Brusselaar Sulaiman Addonia stelt scherp op Het onvindbare van Marcel Mariën, het beroemde brilmontuur met maar één glas. Een werk dat mooi aansluit bij het thema van zijn roman De zieners, die komende zomer zal uitkomen, als opvolger van het veelgeprezen Stilte is mijn moedertaal. “De zieners gaat net als het werk van Mariën over hoe je de dingen op een andere manier kan leren zien. Je kan geen bril dragen met één glas, maar je kan je wel een andere werkelijkheid inbeelden. Het is een typisch surrealistische vervorming van de realiteit, een pervertering ervan zelfs, die je aan het denken zet.”

Maar het was een ander surrealistisch werk dat de rechtstreekse inspiratie vormde voor zijn nieuwe roman, legt Addonia uit, terwijl hij op zijn telefoon het bewuste schilderij van de Argentijnse schilderes Leonor Fini tevoorschijn tovert: een zelfportret met Nikos Papatakis, waarbij ze neerkijkt op een androgyne jongeman, die ligt te slapen in bed. “Het is een beeld dat spreekt over fluïditeit en over de volledige overgave aan het verlangen om vrij te zijn, om je los te maken van de gedaante waarin je bent geboren.”

Het is niet voor het eerst dat Addonia zich bij het schrijven door een schilderij in een bepaalde richting liet duwen. Stilte is mijn moedertaal werd beïnvloed door de sensualiteit van de badende vrouwen in de schilderijenreeks van de Franse impressionist Edgar Degas. Maar nu stuwde het surrealisme hem om de bron van het onderbewustzijn verder aan te boren bij het uitwerken van zijn verhaal.
“Mijn nieuwe roman is volledig geboren uit mijn onderbewustzijn,” knikt Addonia. “Terwijl mijn eerste boek (The consequences of love uit 2009, red.) nog heel logisch en rationeel is opgebouwd, ontdekte ik tijdens het schrijven van Stilte is mijn moedertaal de kracht van het onderbewuste. Maar nu heb ik mijn irrationele kant helemaal omarmd.”

Vroeger schreef hij vaak op de plek waar we hebben afgesproken voor ons interview, Café Belga aan het Flageyplein, maar De zieners zag het licht iets verderop, aan de Vijvers van Elsene. “Ik ben beginnen te schrijven tijdens de eerste coronalockdown in maart 2020, toen de cafés dicht waren. Terwijl ik met mijn telefoon aan het water zat, vloeide het verhaal eruit, na amper drie weken had ik een eerste versie. Eén enkele paragraaf van bijna 240 pagina's lang. Ik kon me helemaal laten leiden door mijn onderbewustzijn, wat beangstigend is, want je laat de controle los en volgt je hoofdpersonage blindelings, maar het is ook opwindend en zorgt voor zuiverdere kunst.”

Die metamorfose van zijn artistieke proces kwam geleidelijk tot stand na zijn verhuis van Londen naar Brussel in 2009. “In het begin kende ik hier niemand en sprak ik de taal niet. Ik heb toen mijn toevlucht gezocht bij artiesten uit vroegere tijden, zoals de Russische schilder Wassily Kandinsky. Ik heb mijn bewustzijn als het ware volgestopt met schilderkunst, literatuur en muziek. Dat helpt me nu om vrijuit te creëren vanuit mijn onderbewustzijn. In Londen was ik al een schrijver, in Brussel ben ik echt een kunstenaar geworden.”

Met de Brusselse surrealist bij uitstek, René Magritte, heeft Addonia een complexe relatie. “Ik bekijk zijn werk niet in termen van ervan houden of niet, omdat ik er geen eenduidig gevoel over heb. Het is het tegenovergestelde van vrijblijvend, je kan het nooit helemaal vatten. Hij roept altijd op tot een dialoog, doet je diep graven in jezelf om nieuwe betekenissen te vinden. Dat is waar kunst om draait.”

De Belgische surrealisten waren een blanke club, wat ook te zien is in Histoire de ne pas rire. Zowat het enige zwarte personage is het stereotiepe beeld van een Afrikaanse vrouw in Het onbekende Afrika van de Brusselse Jane Graverol. “Wat me vooral stoort bij zulke Europese artiesten is dat ze heel vaak de moed niet hadden om de invloed van de Afrikaanse kunst op hun werk te erkennen,” zegt Addonia, zelf kind van een Ethiopische vader en een Eritrese moeder. “Terwijl ik geen probleem heb om toe te geven dat de Europese kunst me inspireert, integendeel. Dat geldt trouwens ook voor kunst uit Latijns-Amerika, Azië, het Midden-Oosten enzovoort. Ik vind dat net iets moois.” (Lees verder onder de foto)

Als iemand die als vluchteling naar Europa kwam, moet Addonia ook in het bijzonder vechten voor zijn artistieke vrijheid. “Iemand met mijn achtergrond wordt al snel geacht om te schrijven over migratie, maar ik wil mij daar niet toe beperken. En specifiek mijn nieuwe boek heb ik met hand en tand moeten verdedigen bij redacteurs, om ervoor te zorgen dat mijn hoofdpersonage niet gecensureerd werd. Doordat ik mijn onderbewustzijn heb losgelaten, is het een extra uitdagend boek geworden, dat pertinente vragen stelt en provoceert, zonder te denken aan de noden van een bepaald lezerspubliek.”

Met kunst de wereld veranderen, de ambitie van de surrealisten, is niet de aspiratie van Addonia. Maar zonder pen in de hand, engageert hij zich wel voor grotere doelen. Zo is hij de oprichter van een schrijfacademie voor vluchtelingen en van het meertalige Asmara-Addis-literatuurfestival.

“Ik draag in mijn schrijven geen boodschap uit voor een bepaald doel. Ik ben geen stem voor anderen, enkel voor de stemmen in mijn eigen hoofd. Daarmee maak ik heel wat mensen kwaad, maar voor mij telt enkel de puurheid van kunst. Daarnaast ben ik een burger die zijn bijdrage wil leveren. Dat houdt me al bezig sinds ik als een minderjarige vluchteling aankwam in het Verenigd Koninkrijk. Ik wil mijn samenleving helpen om zichzelf op een andere manier te zien. Vandaar dat ik het ook zo fijn vind dat het Asmara-Addis-festival buitenlandse auteurs aanzet om over Brussel te schrijven, ook in Afrikaanse en Amerikaanse media, bijvoorbeeld. Ik ben deel van dit land geworden en probeer het zoveel mogelijk te geven.”
Hij broedt ook al op een volgend project: 'Feel it'. Daarvoor wil hij met poëzie van Belgische dichters het land rondtrekken.

De literaire nocturne van 20/3 is helemaal uitverkocht, maar de expo Histoire de ne pas rire. Het surrealisme in België in Bozar is nog te bezoeken tot en met 16/6.