‘Verlos ons van het kwaad’: Joost Vandecasteele ontketent een cultuuroorlog

Laat alle hoop varen: Joost Vandecasteeles nieuwe roman, waarin de mislukkingen en de stouteriken van de recente Brusselse geschiedenis uiteindelijk een radicale fysieke en digitale cultuuroorlog bewerkstelligen, is even genadeloos als onderbouwd. “Als Nederlandstalige Brusselaar word je een soort uithangbord met de boodschap: het is hier zo slecht nog niet.”

Joost Vandecasteele is een paar jaar geleden verhuisd van Kuregem naar een iets rustigere wijk tussen Sint-Guido en het kanaal. “Ik weet dat alle Nederlandstaligen gaan sterven in Jette en Laken, maar hier kan je nog spreken van een echte mix tussen het dorpse en de stad.” Af en toe treft Vandecasteele in zijn nieuwe woonst nog een verzameling lege Martini-flessen van de vorige eigenaar aan, maar hij heeft toch ook al een prominente plaats gevonden voor zijn nieuwe Seinfeld Lego-doos.

Toch ligt het epicentrum van zijn nieuwe roman in Kuregem. Vrij recent voegde het schrijvende multitalent al de game The Almost Gone, de televisieserie We moeten eens praten, het beeldverhaal Bella en de roman Wraakengel aan zijn snel groeiende oeuvre toe. Nu is er Verlos ons van het kwaad, waarin de lont die ten tijde van de aanslagen in Brussel werd aangestoken de boel pas echt laat ontploffen in 2024. Salah Abdeslam, rellende rappers, problemen in Peterbos, extreemrechtse apps, memes en complotten: alle gekende rotzooi culmineert in een fictieve maar evenmin ondenkbare politieke en maatschappelijke meltdown.

Vandecasteele: “Het is allemaal begonnen met mijn comedyshow (Culturo says no, red.) die in het Kaaitheater in première zou gaan. Daarvoor was ik heel veel aan het opzoeken over de cultuuroorlogen. Door de lockdown kon de première niet doorgaan, maar ik herinnerde me wel dat we in Brussel al eens een lockdown hadden gehad: die na de aanslagen in Parijs. Door alle gebeurtenissen in Brussel sinds die aanslagen weer te onderzoeken, besefte ik hoe dicht die zich allemaal in de buurt van mijn vorige appartement in Kuregem afspeelden. En wat me altijd al intrigeerde aan deze stad is dat besef dat hier zoveel werelden zijn waar ik geen toegang toe heb, maar waar je wel glimpen van opvangt. Glimpen van radicalisering, glimpen van wapenverkoop, van gebedsgenezers… Daar slaat mijn kop van tilt.”

De roman recapituleert een hele reeks criminele, maatschappelijke, politieke gebeurtenissen sinds de aanslagen in Parijs tot nu, en projecteert het patroon dat zichtbaar wordt verder in de nabije toekomst.
Joost Vandecasteele: De jaren na de aanslagen in Parijs en Brussel waren we vooral bezig met het begrijpen van wat die jongeren bezielt. Je kent ze wel: de theorieën van de slechte vrienden en de rotte appels. Maar ik ben ook gefascineerd door de tegenbeweging die in opkomst is. Na Al-Qaida kwam IS, en na IS zal er nog iets ergers komen. Maar na Bush kwam ook Trump en daarna zal er nog iets ergers komen. En iedereen vindt dat Dries Van Langenhove erg is, maar ook bij extreemrechts komt er nog iets ergers. Het wordt altijd erger en elke keer laten we ons verrassen. Een idee dat heel erg aanwezig is in het boek is dat van waakzaamheid. Waakzaamheid is noodzakelijk voor een democratie. Zeker in een stad als Brussel, die niets durft te eisen van haar burgers.

Brussel verliest zich in verdringing, verdoezeling en verontschuldiging?
Vandecasteele: Na elke gebeurtenis klapt Brussel dicht, en kritiek wordt gezien als 'bashen'. De aanslagen waren een trauma, maar een trauma vergaat. Een aanslag beperkt zich niet tot drie gasten in een Ukkels appartement. Er zijn netwerken. Criminelen raken aan wapens via een netwerk dat geen scrupules heeft om wapens aan terroristen te verkopen. Er is een netwerk van onderduikadressen. Er is een netwerk van paspoortvervalsers. Dat kan door de zwarte economie in Brussel. Door het gesjoemel en het cliëntelisme. Bij lokale verkiezingen zie je op de affiches geen slogans als 'Ik sta voor verandering' of 'Ik ga meer doen voor parkings', maar het hoofd van een politicus met zijn gsm-nummer erbij: bel mij en ik ga het regelen.

Je koos ervoor om in de roman al wat geen fictie is ook bij naam te noemen, van de Vierwindenstraat waar Salah Abdeslam werd opgepakt over 'moeder van de jihad' Fatima Aberkan en de Thalys-aanslag tot Amazon-baas Jeff Bezos.
Vandecasteele: Brussel is altijd aanwezig in mijn boeken, maar in mijn eerste roman Opnieuw en opnieuw en opnieuw heette het nog Neo-Sparta: omdat ik de vanzelfsprekendheid van agressie in Brussel heel fascinerend vind. Je krijgt in Brussel veel geregeld met geweld. Destructie levert meer aandacht op dan schoonheid.

Dat ik alles wat niet verzonnen is nu bij naam noem, komt omdat ik vond dat ik ook moest 'bewijzen' wat ik schreef. Ik had de namen van de complottheorieën, de cybertools en alt-right-goeroes kunnen veranderen, maar dat zou het effect verminderd hebben. Ik had kunnen schrijven dat 'een gemeente in Vlaanderen' gele hesjes voor kinderen verbood uit angst voor aanslagen, maar door Merchtem te noemen, geef ik duidelijk aan dat dat ook echt gebeurd is, en dat maakt het alleen maar hallucinanter. De app Patriot Peer is écht een soort Tinder voor alt-righters. De oprichter van het Chinese surveillanceproject Skynet was écht zo verliefd op Terminator 2 dat hij zijn systeem heeft genoemd naar de big bad uit die film. En melk wordt écht gebruikt als een racistisch symbool vanuit de veronderstelling dat in de zwarte gemeenschap meer lactose-intolerantie voorkomt.

Ik ben geen visionair, maar een chroniqueur. Ik ben gewoon aan het opletten. Dat moet je ook doen als je iets wilt toevoegen aan het maatschappelijke debat. Ook fascineert het me om na te denken over wat er dan kan volgen. Dat is geen doemdenkerij. Het irriteert mij dat in de pulp en scifi waar ik zo zot van ben de zombies en de aliens alleen Amerika bezoeken. Gemeenschappen gevormd rond complottheorieën, zoals QAnon, Pizzagate, Génération identitaire komen dichter en dichter. Iemand als Thierry Baudet promoot David Icke, die gelooft dat de Britse Queen Elizabeth afstamt van buitenaardse reptielen.

Je bent misschien geen visionair, maar de Koen B. uit je roman verzon je voor er sprake was van Jürgen C. Terwijl hij daar als eerder onbekende messias van de ontevredenen wel een en ander van weg heeft.
Vandecasteele: Ik had een paar keer de neiging de werkelijkheid een halt toe te willen roepen tot mijn boek af was, om mijn gelijk te bewijzen. Baudet is een slimmere versie van Wilders, zoals Van Grieken een geraffineerdere versie is van Filip Dewinter. Maar een groot struikelblok bij figuren als Dries Van Langenhove, de Braziliaanse president Jair Bolsonaro of zijn Filipijnse collega Duterte is hun verbrande persoonlijkheid. Dat Vlaams Belang Van Langenhove als een 'onafhankelijke' moet behandelen, zegt veel. Met Koen B. koos ik voor een man zonder ego.

Dit is niet de enige roman die gaat over bange blanke mannen die in opstand komen, maar ik vind dat veel mensen de fout maken te denken dat ze toch gaan falen. Omdat ik merk dat ze niet falen. Iedereen heeft weleens een slechte ervaring gehad in Brussel. Wie zich daardoor laat leiden en er zijn wereldbeeld op baseert, behoort in potentie tot een reservoir waar een geraffineerde politieke organisatie een ontembare achterban kan aanboren.

Daar lijkt rechts de laatste tijd beter in dan links.
Vandecasteele: Rechts is zo internationaal vertakt en leert zoveel van elkaar. De memes, de gifs, de trollenfabrieken, Steve Bannon die naar Europa komt… Niet dat ik ze bewonder, maar de kunde, het vakmanschap dat ze uitstralen, is zo indrukwekkend dat je gewoon weet dat het nog maar pas begonnen is.

Ik stoor me ook aan de simpele vergelijking tussen verschillende soorten geradicaliseerde terroristen. Extreemrechtse terroristen bestaan: Incels, Oath Keepers en Three Percenters zijn zaken aan het voorbereiden. Maar hun einddoel is niet destructie en chaos zoals bij IS, maar macht verwerven en orde installeren. Ze willen 'de rangen doorlopen'. Vlaams extreemrechts wil mannetjes in de Vlaamse Jeugdraad. QAnon roept in de VS op om bij schoolbesturen actie te voeren, en volgelingen prediken geweld tegen mensen die kinderen mondmaskers willen laten dragen.

Islamterrorisme en extreemrechts terrorisme moeten apart worden behandeld. Niet omdat het ene gevaarlijker is dan het andere, maar omdat hun einddoel anders is. En omdat ze het feit dat ze op eenzelfde hoopje worden gegooid wel kunnen gebruiken.

2024 is de horizon in de roman. Is die verkiezingsstrijd online niet allang beslecht, omdat rechts er al zoveel langer en veel efficiënter aanwezig is?
Vandecasteele: Het feit dat Vlaams Belang nu een app heeft, zegt al veel. Dat hebben ze geleerd van Mike Lindell (bekend als de My Pillow Guy, een zakenman, activist, verspreider van complottheorieën, red.), van GETTR (conservatief socialemediaplatform dat beweert voor ongebreidelde free speech te zijn) en noem maar op. We weten dat allemaal, maar er wordt niets tegenover gesteld. Links zit in het defensief, in het kamp waar rekening moet worden gehouden met gevoeligheden omdat het zich richt tot minderheden, onderdrukten en zwakkeren.

Terwijl zo'n anticensuurapp natuurlijk heel rebels klinkt. Zolang rechts zich rebelser kan tonen dan links, blijft het winnen. Als komiek snap ik ook die intentie om tegen schenen te schoppen en te schofferen om een reactie uit te lokken. “To own the libs”, zoals zij het noemen. In Amerika heb je nu de chant 'Fuck Joe Biden', die tijdens football games en NASCAR-races wordt geroepen. Maar omdat dat niet mag worden uitgezonden, heeft iemand er 'Let's go Brandon' van gemaakt, en je kan nu T-shirts kopen met die slogan, waarvan iedereen binnen de groep weet dat hij 'Fuck Joe Biden' betekent. De gemeenschap die zich vormt rond die geheimpjes en die symbolen is een broederschap, zoals ook Islamitische Staat een broederschap bood. De vergevingsgezindheid van rechts voor hun aanhangers is ongelofelijk. Een rechtse kerel kan de meest idiote dingen zeggen en toch worden bijgevallen door zijn hele netwerk. Als het niet klopt wat hij zegt, 'dan zit toch de intentie juist.' Links is niet in staat om te beamen, want daar is de reactie altijd 'Ja, maar…' Maar ik zie ooit nog een trollenfabriek opgericht worden door de EU. Want we kunnen wel blijven zeggen dat wij de goeien zijn, maar als Rusland en China het niet eerlijk spelen, waarom zouden wij het dan nog doen?

De opgang van fake news is een trade-off: de waarheid wordt ingeruild voor groepsgevoel.
Vandecasteele: En wat online gebeurt, sijpelt ook door in de realiteit. Daarom schrok ik niet van Jürgen Conings. Rusland heeft de complottheorieën over Conings gepusht, maar in Rusland en Polen zijn ondertussen hele opleidingskampen waar extreemrechts leert om te gaan met wapens.

En zolang Brussel voor de ergsten een vrijhaven blijft van anonimiteit, gaan we nog aanslagen van beide kanten meemaken. Ik woon in Brussel, omdat ik een optimist ben. Maar ik ben niet naïef. Je kan niet alleen blijven sensibiliseren en de kosmopolitische stad als excuus blijven gebruiken. Na twee jaar covid zijn we nog aan het sensibiliseren om de vaccins aan de man te brengen. Maar zolang mensen hun informatie binnenkrijgen via hun scherm, kan je zoveel spandoeken van mondmaskers en vaccins ophangen als je wilt. Sociaal-economische factoren zijn een deel van de verklaring, maar niet de enige. Rechts gaat ervan uit dat mensen foute dingen doen uit onwil, en links gaat uit van onwetendheid. Maar de aanslagen zijn ook gebeurd door propaganda die niet is tegengesproken, en die je niet zomaar kan tegenspreken zolang dat schermpje sterker is dan wat joviale leerkrachten voor de klas.

Toen die tiener in Kortrijk rondliep met een luchtpistool werd verwezen naar psychoses door drugsgebruik. Als ik de lucht in Brussel ruik – half CO2, half wiet – dan ben ik verwonderd dat psychoses hier niet meer aanslagen veroorzaken. Maar veel Brusselaars willen vooral de reputatie van hun stad verdedigen, die langs alle kanten wordt aangevallen. Als Nederlandstalige Brusselaar word je een soort uithangbord met de boodschap: het is hier zo slecht nog niet.

VERLOS ONS VAN HET KWAAD
Verschenen bij Borgerhoff & Lamberigts
Boekvoorstelling: 27/10, 20.00, Passa Porta, www.passaporta.be