Michel François in Bozar: ‘Het is de levendigheid van dingen die me interesseert’

Met Contre nature biedt Bozar een frisse blik op het breed uitwaaierende en toch samenhangende oeuvre van de Brusselse kunstenaar Michel François. “Ik blaas mijn kunstwerken voortdurend nieuw leven in.”

De komende maanden speelt Michel François (67), een van de belangrijkste hedendaagse kunstenaars van ons land, een opzienbarende thuismatch met de tentoonstelling Contre nature in Bozar. François is een getogen Brusselaar, al is hij geboren in Vlaanderen. “In Sint-Truiden, maar daar heb ik maar een week doorgebracht,” glimlacht hij, nadat hij zich welwillend heeft laten wegtrekken van de opbouw van zijn tentoonstelling.

Contre nature zou een overzicht geven van 'veertig jaar artistieke carrière', maar dat nuanceert de kunstenaar meteen. Met een vader die schildert en een moeder die zowel danst als beeldhouwwerken maakt, maakt kunst al van kindsbeen deel uit van zijn dagelijks bestaan. “Ik kan daarom moeilijk zeggen hoe lang mijn artistieke praktijk al duurt. Veel langer dan veertig jaar in ieder geval.” Wel is het ongeveer vier decennia geleden sinds hij voor het eerst in Bozar tentoonstelde. “Uiteraard doet het plezier om hier nu een tentoonstelling van dergelijke omvang op te zetten. Het is ook de eerste keer dat ik in mijn thuisstad zo'n veelomvattende expo heb.”

'Retroprospectief'

Die expo noemt François geen klassieke retrospectief, maar een 'retroprospectief'. Hij werpt dus ook volop de blik vooruit in de tentoonstelling, die verschillende nieuwe werken bevat. “Ik werk op een bepaalde manier wel altijd retrospectief, in de zin dat ik constant mijn kunstwerken hergebruik, door ze te transformeren en andere associaties te verkennen. Zo blaas ik ze nieuw leven in.”

Daarvoor wendt hij verschillende kunstvormen aan. Want hoewel hij zich in de eerste plaats beeldhouwer noemt, maakt hij ook graag gebruik van installaties, fotografie, video en tekenkunst. Zo reproduceerde hij op meerdere manieren het beeld van een verwaarloosde hoek van een oude fabriek, gefotografeerd in India. “Het enige deel van dat gebouw dat niet gerenoveerd was. Dat beeld kreeg de waarde van een theaterdecor, een ruimte waar zich allerlei scènes met verschillende betekenissen kunnen afspelen.”

François ontwerpt ook daadwerkelijk theaterdecors. In 2010 verzorgde hij zo de scenografie voor de voorstelling En atendant van Rosas, het gezelschap van choreografe en danseres Anne Teresa De Keersmaeker. In het kader van de expo bundelen ze opnieuw hun krachten voor de voorstelling BERNABO, in maart en april te zien in Bozar.

Nieuw alledaags

Hoewel het oeuvre van François door de veelzijdigheid ervan moeilijk in een vakje te stoppen is, vormt het toch een coherent geheel. Eén rode draad is het gebruik van alledaagse voorwerpen, die bij het tentoonstellen een andere lading meekrijgen. Veelzeggend is zijn installatie gemaakt op basis van foto's van bewijsstukken (Pièces à conviction) die hij nam in de kelders van het Justitiepaleis. “Een hamer die daar hangt is geen banale hamer zoals andere, het werktuig wordt uniek en krijgt een grotere betekenis door de juridische context. Ik zie een interessante link met het tentoonstellen van zaken in de context van een kunstexpo.”

Hij verbindt ook verschillende betekenissen aan op het eerste zicht eenduidige fenomenen. Bijvoorbeeld bij zijn videobeelden van gasbellen die opborrelen uit moddervulkanen in Azerbeidzjan. Ze krijgen niet alleen iets poëtisch door het reflecteren van de hemel, maar verwijzen ook naar het gebruik van gas als politiek wapen. Die beelden worden getoond in een ruimte samen met Blind spot, een installatie die een controletoren in een gevangenis voorstelt. Door strategisch geplaatste spiegels is het echter niet de (fictieve) bewaker in de toren die alles rondom kan observeren, maar het publiek erbuiten. Surveillance, en het gerelateerde concept van een alles controlerende (politie)staat, is een frequent – en helaas bijzonder actueel – terugkerend thema.

Zonder controle

François laat zelf ook vaak de controle los en laat zijn materialen een belangrijk deel van het werk doen. Zo laat hij constant water druppen op een grote zoutblok, waardoor die geleidelijk aan slinkt. Of hij laat brons zelf een vorm aannemen, nadat hij een smeltproces in gang heeft gezet. “Bij dergelijke werken stel ik een aantal basisregels op, een protocol, waarna ik de rest overlaat aan het materiaal en het toeval.”

Wat gezien kan worden als subtiele kritiek op het voorstellen van artiesten als virtuozen die altijd alles onder controle hebben. Want hebben tijd en toeval dan soms niet evenveel invloed als de hand van de kunstenaar? Die bemerkingen passen in een bredere aanpak waarmee hij graag schopt tegen het elitaire karakter van de kunst. François geeft ook vaak gratis ongesigneerde affiches weg van foto's van zijn hand die op zich een peperduur prijskaartje hebben.
De kwetsbaarheid van de natuur en van levende wezens is een ander gegeven waar hij graag zijn licht op schijnt. Een extreem voorbeeld is zijn installatie met pluizenbolletjes van paardenbloemen, waar hij al op de Biënnale van Venetië van 1999 bezoekers van het Belgische paviljoen mee in verwondering bracht.

Zijn antennes voor menselijke broosheid staan ook scherp afgesteld. “Ik volg de actualiteit sterk, al moet ik me er soms even voor afsluiten, want ik ben iemand met veel empathie. Als je hoort over ondraaglijk lijden in de wereld, is het natuurlijk moeilijk om dan in je atelier bijvoorbeeld een zelfportret te maken. Maar ik stel me als uitdaging om haast onvoorstelbare ellende toch een zekere lichtheid te geven in mijn werk.”
Als hij dan toch zelfportretten maakt, zijn die soms eerder abstract te noemen, zo blijkt wanneer hij tijdens een snelle tour van de expo naast een beeldhouwwerk met allerlei bolvormige elementen poseert. “Hoe, je herkent me toch?”

De geeuw

Menselijke figuren zijn in het algemeen schaars op de expo, al is er onder meer het behangpapier met de afbeelding van een geeuwende man (een ander zelfportret?), dat een hele muur bedekt. Geeuwen is voor François niet zomaar een teken van vermoeidheid of verveling. “Het is een moment waarbij je voor even de controle verliest. Een moment van overgave.” Of hij ook daarin schoonheid vindt? “Ja, al is schoonheid subjectief. Het is veeleer de levendigheid van dingen, la vicacité, die me interesseert.”

Contre nature is van 16 maart tot en met 21 juli te bezichtigen in Bozar. Voor tickets en meer info: www.bozar.be