Archief mozaïeklegger van Horta duikt plots op

In de bevolkingsregisters vond ze dat de Italiaanse mozaïekleggers in diverse straten in de Heyvaertwijk hadden gewoond: de Prinsesstraat, Birminghamstraat en Cail et Halotstraat - een steegje in Ransfortstraat. Vader Pellarin strandde met zijn zonen Filippo (24) en Angelo (14) in Brussel, in de tweede helft van de negentiende eeuw, om hun ambachtelijke referentie te 'verzilveren'. Maar van hun ateliers in Molenbeek is er geen enkel spoor meer over.

Toen bedacht Kindt een bijzondere zoektocht. In de Heyvaertwijk stak ze gericht briefjes in brievenbussen met de boodschap: 'Mocht u iets weten over de familie Pellarin, ik ben er uiterst in geïnteresseerd.' Zo kreeg ze plots reactie van een oude garagist die belde dat hij dozen had staan vol materiaal van de mozaïsten over wie zij het had.

“U mag ze gerust komen halen. Ze staan nog op zolder. U krijgt ze.” De man had de archiefdozen bewaard omdat zijn dochter ooit architectuur zou studeren, wat nooit het geval werd. Zo kreeg Kindt het archief van Pellarin cadeau. “Het is het soort ontdekking dat je maar eenmaal in je leven meemaakt,” glundert de mozaïekonservator.

Klachtenbrieven

“Wat ik in het archief vond?” vertelt Kindt. “Vooral facturen en documenten van 1876 tot 1906. Onder meer 836 visitekaartjes van architecten en steenkappers, en zakenlui uit die periode. Verder veel handelscorrespondentie. Vooral klachtenbrieven omdat de werken vertragingen opliepen. In die tijd duurde een vloerafwerking snel drie tot zes maanden, met beurtrollen tussen alle stielmannen. Mozaïek leggen werd bij alle weer gedaan, om ook in de sneeuwmaanden een basisinkomen te garanderen. Bouwverlofperiodes voor vriesweer bestonden toen niet. Vandaag vermijdt men vries- en hitteperiodes om barsten te voorkomen.”

“In de brieven staan vragen als: 'Wanneer komt u polijsten, want de trap wordt geplaatst?' Ook vond ik contracten, persknipsels en brieven van en naar familie in Italië of hun filiaal in Verviers (waar Angelo werkte, red.) en naar broers in Londen (de familie telde tien kinderen, red.). Tekeningen waren er amper bij. Die hoorden de architecten toe: de Pellarins waren uitvoerders.“

Hoe die fortuinzoekers-mozaïek­leggers uit de streek van Friuli hier belandden? Kindt, die een Erasmusproject in Athene volgde en van de Koning Boudewijnstichting een studiebeurs in Italië kreeg voor jong getalenteerde erfgoedberoepen, weet er alles van: “Halfweg de negentiende eeuw zijn er in Montpellier, Besier en Nimes, in Zuid-Frankrijk, Romeinse mozaïeken ontdekt.

De enige die de techniek van mozaïekrestauratie beheersten, waren ambachtslui uit de regio Friuli, van de Scuola Mosaicisti del Friuli. Hun voorouders realiseerden door de eeuwen heen de mooiste mozaïeken in Venetië. Ze waren vertrouwd met keien in de rivieren, die ze sinds mensenheugenis verpulverden. Daarmee legden ze de typische Venetiaanse pavementen met de techniek van batatta (nu terrazzo genoemd, red.).”

“Ook vond een streekgenoot uit het Italiaanse Sequals, Giandomenico Facchina, een moderne werkwijze om sneller mozaïek te leggen. Hij bedacht iets om de aankleding van de koepel van de Opéra Garnier in Parijs betaalbaar te houden. In de plaats van stukje per stukje mozaïek ter plaatse te klieven en te puzzelen in het mortel, bedacht Facchina de revolutionaire techniek om mozaïek omgekeerd in stevige papiervellen (van honing, bloem en water) van maximaal vijftig vierkante centimeter te bevestigen.

Zo konden hele delen in een keer vanaf de stellingen op het plafond gemonteerd worden. Het was dan alleen nog zaak om de tijdelijke drager eraf te halen en alles te voegen.”

“Uit hun archief kon ik ook de materiaalkennis afleiden, zoals de bastaardmortel, een mengeling van kalk en cement met baksteenpoeder, om het hydraulische karakter te versterken. Met soms nog wat steengruis erbij. Het budget van 3.000 frank per vierkante meter zakte hierdoor naar 160 frank. Dat werd dus een heel andere aanbesteding voor een werk dat geen jaren meer duurde.”

Met die Romeinse 'vondsten' ontstond een modefenomeen van Romeinse, Griekse en Egyptische neostijlen, met referenties tot in België. De art nouveau volgde eind negentiende eeuw. Een Afrikaans 'paleis' in de Zoo van Antwerpen, de vloer van de vestibule en andere delen van de Koninklijke Sterrenwacht in Ukkel, zoals de mozaïekster die gericht is naar de zonnetelescoop, of de hal van de Academie voor tekenkunst in Molenbeek: het heeft allemaal de signatuur van Pellarin.

Kindt: “Daar hebben we nog een vondst gedaan. Een dame vroeg me waar de steentjes te vinden waren om herstellingen te kunnen doen, en toen zagen we in de kelder van de Sterrenwacht één kubieke meter staan van mozaïek die ooit uitgebroken was. Er is dus materiaal te over om herstellingen uit te voeren.”

Unieke foto

In de negentiende eeuw emigreerden de Noord-Italianen massaal, tot Amerika. De families kenden elkaar en voegden zich dus ook in Brussel bij 'nieuwe zelfstandigen' als de gebroeders Pellarin, die hen werk verschaften. Bij Pellarin had men ook de voorkeur om alleen met bepaalde families te werken, omdat ze aangetrouwde familie waren bijvoorbeeld, of omdat ze een grote stielkennis hadden.

“Uit brieven leid ik ook af dat het Pellarin-bedrijf zwak scoorde in het polijsten van vloeren. Ze deden een beroep op families als Pietrogali en Patrizio, omdat die dat polijsten wel goed beheersten. Die families bleven hier.”

Dat bracht Kindt bij een ontdekking. “Ik vond correspondentie van 1886 tussen Victor Horta en de Pellarins, voor een gebouw in de Twaalfkameren in Gent. Ze waren daar ‘s morgens samen geweest en stuurden dezelfde dag nog de bevestiging van het contract per brief.

Ook moeten ze nog in 1906 voor hem hebben gewerkt, met name voor de Wauquiezmagazijnen (nu Stripmuseum in de Zandstraat in Brussel, red.). Pas toen ik in december 2019 een laserscanning van de mozaïekvloer van de vestibule met Google Maps bekeek, realiseerde ik me dat ik een foto uit het Pellarinarchief herkende. Die foto had ik nog niet kunnen thuisbrengen.

Ze groepeert de Italiaanse werklui van de Società Mosaicista rond Filippo Pellarin. Hij zit centraal (foto links) in de hal van dit Horta-pand. Ik zag een nog levende nicht van Filippo Pellarin in Padua, nu negentig jaar oud, en ze herkent haar oom op de foto. Het is de enige foto die we van hem hebben.”

Zoek mee naar mozaïek in uw buurt

Mozaïekconservator Mikal Kindt lanceert in primeur via BRUZZ een burgerinitiatief voor ontdekking van oude en nieuwe mozaïeken in het Brussels gewest. De zoekactie is een uitbreiding van wat pas opgestart is in Sint-Jans-Molenbeek.

Het wordt een schattenvondst van onbekende mozaïekdecoraties (in aardewerk, steen, marmer, email, glas, metaal …) in de negentien gemeenten.

“Als het meldpunt voor Brussel marcheert, kan de share-actie uitgebreid worden naar andere (Europese) steden. De zoekactie in Sint-Jans-Molenbeek duurt nog tot 22 februari. Al 27 burgers hebben ontdekkingen gedeeld.”

Hoe eenvoudig is het?

Ga op zoek en maak een foto van elke mozaïek in je buurt (binnen of buiten)
Upload deze foto via de link www.mosaics.world

Mozaïeken P.A. Pellarin Frères 30/1 tot 22/2, Académie de Dessins, Keramiekafdeling Mommaertsstraat 2-A, Sint-Jans-Molenbeek 0474/242.248, www.mikal.be