‘Verboden expo’ in het AfricaMuseum: ‘Dekoloniseren is een daad van wanorde’

Afgelopen weekend leidde de Burundees-Brusselse fotograaf Teddy Mazina voor het eerst publiek rond op zijn expo My name is No-Body in het AfricaMuseum. Op 12 november volgt een tweede en laatste kans om zijn werk te zien, nadat het museum meteen na opening de expo weer sloot. Aanleiding voor die sluiting waren “choquerende afbeeldingen”, waarbij “de tegenstand vooral kwam van mensen van kleur en medewerkers die niet betrokken waren,” verduidelijkt Mazina.

Dat Mazina goedgehumeurd is, kan vreemd lijken. Zijn expo My name is No-Body, die twee weken zou lopen in het AfricaMuseum, sloot meteen na de vernissage de deuren en mag enkel nog onder begeleiding van de maker worden bezocht – afgelopen weekend vond de eerste rondeiding plaats, op 12 november volgt de tweede en laatste. Maar net die sluiting maakt voor de kunstenaar nu ook deel uit van het werk.

Het is een goedgeluimde Teddy Mazina die we ontmoeten in café Le Petit Lion in de Marollen, een buurt waar hij in de jaren 1990 nog meubels heeft verkocht. De Burundese kunstenaar werd vervolgens mensenrechtenactivist in zijn thuisland en ontdekte de fotografie als middel om dat activisme kracht bij te zetten. Dat activisme zorgde ervoor dat hij in 2015 Burundi moest ontvluchten en intussen weer in Brussel woont en werkt.

De expo heet My name is No-Body, een verwijzing naar een oude, satirische spaghettiwestern met Terence Hill en Henry Fonda. Vanwaar die keuze?
Teddy Mazina: Het is zo'n film die ik nog ken uit mijn kindertijd. Toen ik in de fotoarchieven van het AfricaMuseum dook, vroeg ik me af hoe je die beelden terug kon bezorgen aan de mensen die afgebeeld zijn. Toen merkte ik dat de afgebeelde Afrikanen geen naam hadden, terwijl dat voor de blanken en zelfs voor hun dieren wel het geval was. Zo zat er een foto bij van een schip vol zwarte mensen en een hond van een blanke eigenaar. Het bijschrift gaat enkel over die hond, waarvan we dus ook de naam kennen: Patch.

U toont twee video's op de expo. Wat is er te zien en wat wou u daarmee bereiken?
Mazina: In de eerste video zie je woorden uit mijn lichaam komen. Zo leg ik vooral het absurde discours bloot dat wetenschappers, ontdekkingsreizigers en fotografen hanteerden. Ik wilde tonen hoe idioot racisme is. Neem nu een bijschrift als: “Een evangelist tussen de kannibalen.” In werkelijkheid gaat het om een man met een hemd tussen mannen zonder hemd, c'est tout. Ik heb trouwens ook beelden gecensureerd die ik zelf te vernederend vond.
In het tweede deel heb ik conservatoren geïnterviewd over de collectie. Wie heeft wat geschreven in welke context? Gaat het om antropologische foto's, propaganda, kunstfotografie? Waarom komen de pygmeeën zo vaak terug? Dat is in alle openheid gebeurt. De scenografie zat goed, we hadden de teksten samen met het museumpersoneel gemaakt, het museum had ze afgedrukt.

Waarom moest de expo dan dicht?
Mazina: Dat begrijp ik ook niet. Het is te zeggen, ik weet wél waar de weerstand vandaan komt. De mensen van het museum die niet bij de voorbereiding betrokken waren, zijn nadien moord en brand gaan schreeuwen. Ze zagen een schandaal waar er helemaal geen is. Ik heb e-mails gezien die binnen het museum circuleerden, waarin gezegd wordt dat ik “geen enkele sub-Saharaanse legitimiteit” heb. Ik kan niet goed vatten hoe een wetenschapper zoiets kan schrijven.

Hoe interpreteert u die weerstand?
Mazina: Het AfricaMuseum is een instelling die probeert om zichzelf te dekoloniseren. Dat is een proces waarbij sommigen vooruit willen en anderen achteruit. Mijn tentoonstelling is niet in de eerste plaats het werk van een kunstenaar, maar eerder van iemand die een debat wil opstarten. Maar niet iedereen accepteert dat. De tegenstand kwam trouwens vooral van mensen van kleur.

Toen we met directeur Bart Ouvry belden, zei hij dat de video's niet tot het oorspronkelijk afgesproken project behoorden. De huidige uitwerking kwam er volgens hem omdat u ergens door de mazen van het net bent geglipt. De schuld daarvoor legde hij trouwens bij het museum zelf.
Mazina: Dat is fout. Het project is helemaal uitgeschreven en ik ben via een project-oproep gepasseerd, waar mijn voorstel door een comité is beoordeeld. Er waren geen mazen in het net, het museum wist alles. Ik vind het jammer dat de directeur nu door personeelsleden wordt meegesleept in persoonlijke overwegingen.

Wat dacht u toen u hoorde dat de expo grotendeels sloot?
Mazina: Dat het deel uitmaakte van het kunstwerk: twee grote witte gesloten deuren. Nu, als ze deze expo al sluiten, dan zijn ze er niet klaar voor om de archieven écht open te gooien.

Het museum stelt dat de tentoonstelling had kunnen bijdragen tot een stereotiep beeld van Afrika en de Afrikanen. Begrijpt u die kritiek?
Mazina: Neen, er circuleren al zoveel beelden van het koloniale tijdperk. Ik wil een debat op gang brengen over de manier waarop we 'de ander' voorstellen. We hebben vandaag nog televisie-uitzendingen waar het over terra incognita in Afrika gaat. Het fantasme van Afrika als een omgeving die nog wild is, bestaat nog steeds. Blijkbaar heeft onze samenleving dat nog nodig. Daar moet je vragen over stellen. Ik toon geketende mensen, ja, maar hun blik straalt kracht uit.

De directeur zegt dat er geen tijd meer was om de expo goed te kaderen. Zoiets zou toch makkelijk realiseerbaar moeten zijn met een begeleidende tekst?
Mazina: Maar er is een waarschuwingstekst, helemaal in het begin van de expo. Die legt uit dat de foto's moeilijk zijn om naar te kijken, maar dat het de manier is waarop kunstenaar Teddy Mazina stereotypes ontmantelt, en dat dat niet de visie van het museum vandaag is. We hebben die tekst samen geschreven. Ik heb ook voorgesteld om gidsen op te leiden, maar dat ging blijkbaar niet. Maar zoals gezegd: de sluiting stoort me niet, ze toont dat ik de vinger op de zere plek heb gelegd. Ze toont dat het debat de moeite is.

Het museum krijgt weleens het verwijt dat het wel de intentie heeft om te dekoloniseren, maar dat het daarin niet ver genoeg gaat. Is dit daar een illustratie van?
Mazina: Voor sommigen is het voornemen om te dekoloniseren voldoende. Maar het ook echt doen, is een daad van wanorde. Politicologe en activiste Françoise Vergès heeft net een nieuw boek uit: Programme de désordre absolu, waarin ze uitlegt dat we in onze musea echt alles moeten herdenken. Die wanorde is zeker van toepassing op het AfricaMuseum. Zelf heb ik alleen enkele onderzoekers geïnterviewd, en het is de museumploeg zelf die daar vervolgens commotie rond heeft gecreëerd.

Wat een organisatie doet, wordt altijd ook bepaald door wie de eigenaar ervan is. Het AfricaMuseum is een federale instelling met een Belgische directie, en ook in de beheerscommissie zitten amper mensen met Afrikaanse roots. Kan je van zo'n organisatie wel verwachten dat ze het perspectief op het koloniale tijdperk helemaal omkeert?
Mazina: Ik zeg weleens om te lachen dat we een tweede ambassadeur voor Congo zouden moeten benoemen, speciaal voor het museum, voor we over dekolonisatie spreken. Maar er zit wel een grond van waarheid in. Je hebt hier een vertegenwoordiging van de Congolese staat nodig. Er zijn al veel gidsen en bewakers met Afrikaanse roots. Maar dat is niet genoeg.

Hoe onze blik op 'de ander' wordt gevormd houdt u al langer bezig. Waarom is dat zo belangrijk?
Mazina: In Tervuren hebben we het over racistische fotoarchieven, die Afrika best zou bestuderen in het belang van de toekomst. De archieven bepalen dat de mensen heel erg verschillend zijn, en dan is de link met stammenoorlogen snel gemaakt. Zelf ben ik groot geworden in een context van etnische oorlogen. In mijn werk probeer ik te begrijpen hoe we ertoe gekomen zijn om de Afrikanen in rassen op te delen. De neerbuigende blik heeft reële gevolgen, ook vandaag nog.

Hoe dan?
Mazina: In het migratiebeleid bijvoorbeeld. Dat er 30.000 mensen sterven op de Middellandse Zee zonder dat er veel verontwaardiging over is, vindt zijn oorsprong in die beeldvorming. Of kijk naar het ontwikkelingsbeleid, waar de 'inferieure ander' gered moet worden. Denk aan de apengeluiden in voetbalstadions. Het idee dat zwarten dichter bij apen staan dan bij blanken, komt ergens vandaan. Foto's hebben daar een enorme rol in gespeeld. Het werkt trouwens in twee richtingen. Ook in de Afrikaanse bevolking is die beeldvorming nog aanwezig. De teruggave van kunst is bijvoorbeeld vooral een vraag van activisten. De kolonisering en bekering zijn zo grondig gebeurd, dat een groot deel van de bevolking vervreemd is van die prekoloniale kunst.

U klaagt onder meer aan dat afgebeelde Afrikanen geen naam krijgen in de archieven. Ziet u een parallel met het conflict in Israël en Gaza? De namen en persoonlijke verhalen van Palestijnse slachtoffers zijn daar onderbelicht, kaartte schrijver Ramsey Nasr recent nog aan.
Mazina: Ook omtrent dat conflict is er veel selectieve verontwaardiging, ja.

Uw tentoonstelling is alleen nog onder uw begeleiding te bezoeken. U zegt dat u die rondleidingen op 'spectaculaire wijze' wilt geven. Wat mogen we verwachten?
Mazina: De tentoonstelling is mooi, maar ook erg eenvoudig. Mensen die enkel de video's zien, zouden weleens teleurgesteld kunnen zijn en niet begrijpen waarom ze dicht moest. Ik zal een soort les geven, ik zie die rondleiding als een tribune, waar ik kan uitleggen wat de link is tussen die foto's en onze hedendaagse blik.

My name is No-Body, Teddy Mazina's expo in het AfricaMuseum, is enkel nog te bezoeken op 12/11, onder begeleiding van de maker