Eigenzinnige biografie over Jan Yoors doorprikt de mythe

In ‘Kunstenaar met een zigeunerhart’ maakt auteur Jo Govaerts een knappe reconstructie van de bijzondere levenswandel van kunstenaar Jan Yoors.

In 2012 maakte Jo Govaerts voor Brussel Deze Week enkele reportages over het Molenbeekse integratiecentrum Foyer. Daarvoor interviewde ze onder anderen regisseur Kris Kaerts, die samen met enkele Romajongeren een theaterstuk maakte over hun verleden in Roemenië. Kaerts noemde het boek ‘Crossing’ van Jan Yoors als een van de inspiratiebronnen voor het stuk. Govaerts had nog nooit van Yoors gehoord, maar geraakte geïntrigeerd door zijn levensverhaal.

En of dat verhaal tot de verbeelding spreekt. Als zoon van glasraamontwerper Eugène Yoors en dichteres-pacifiste Magda Peeters kent Jan Yoors (1922-1977) een atypische jeugd. Op jonge leeftijd trekt Jan op met een zigeunergroep. Zijn leven lang zal hij er contact mee blijven hebben.

Bohemien of zigeuner?
Net als zijn vader wordt Jan kunstenaar. Tijdens de oorlog woont Yoors in Brussel en studeert hij aan La Cambre. Na de Tweede Wereldoorlog emigreert hij naar New York, waar hij een driehoeksrelatie heeft met twee vrouwen, met wie hij allebei kinderen heeft. Later komt er zelfs een derde vrouw bij.

Lange tijd moeten Yoors en zijn vrouwen, die mee in het atelier werken, de eindjes aan elkaar knopen, maar als tapijtwevers maken ze uiteindelijk toch enige naam. In de Verenigde Staten wordt Yoors nog steeds beschouwd als een van de belangrijkste wandtapijtkunstenaars van de vorige eeuw.

Nog bekender wordt Yoors met zijn veel vertaalde boeken over het leven van zigeuners in de jaren 1930 en 1940. Daarin vertelt Yoors vaak straffe verhalen: dat hij samen met enkele zigeuners in het Parijse verzet heeft gezeten, dat hij tijdens de oorlog drie keer de Pyreneeën heeft overgestoken. Veel lezers nemen de verhalen van Yoors voor waar aan, maar zijn ze dat ook?

Ontmaskeringen
Dankzij een indrukwekkend onderzoek in verschillende archieven en interviews met nog levende verwanten van Yoors in heel België, is Govaerts erin geslaagd om de man opnieuw tot leven te wekken.

Govaerts heeft geen lyrische biografie van Yoors willen schrijven en dat strekt haar tot eer. Ze slaagt erin om enkele vragen te beantwoorden die de lezers van Yoors’ boeken bezighouden. Govaerts ontdekte bijvoorbeeld dat hij na de Tweede Wereldoorlog een dossier indiende om erkend te worden als verzetsstrijder. De aanvraag werd ongegrond verklaard. Dat hoeft niet veel te betekenen, maar Govaerts zocht uit dat Yoors in zijn aanvraag drie verzetsgroepen door elkaar haspelde. Onderzoekers die de verzetsgroep ‘Komeet’ van nabij bestuderen, benadrukken ook dat het onrealistisch is dat iemand zoveel verschillende verantwoordelijken op zich zou hebben genomen – iedereen deed kleine beetjes.

Verder in het boek volgen nog enkele soortgelijke ontmaskeringen. Andere vragen van het mysterie-Yoors blijven dan weer onopgelost - dat geeft de auteur ootmoedig toe.

Jo Govaerts heeft ervoor gekozen om een zo nauwkeurig mogelijk historisch onderzoek uit te voeren. Een moedige keuze, maar dat maakt dat niet altijd de meest tot de verbeelding sprekende verhalen worden verteld. Zo komen onder andere Yoors’ kennismaking met kunstenaar Jackson Pollock en zijn onalledaagse liefdesleven slechts summier aan bod.

Ontgoochelde zoon
Door het vakkundige onderzoek goochelt Govaerts in enkele passages iets te veel met details, waardoor het aangewezen is om dit boek met de nodige aandacht te lezen. Soms had Govaerts ook iets meer de regie in handen mogen nemen in plaats van grote stukken uit of zelfs hele brieven van mensen uit de entourage van Yoors te citeren. Het zijn slechts enkele kanttekeningen bij een voor de rest prima boek.

In het nawoord vertelt Govaerts dat Kore Yoors, de zoon van Jan, ontgoocheld reageerde op haar manuscript. “Net zoals zijn moeder ziet hij zijn vader als kunstenaar en heeft hij het gevoel dat het naast de kwestie is om een zogezegd feitelijke context te reconstrueren,” besluit de auteur.

Daar zou ik me, Govaerts zijnde, weinig van aantrekken. De afwijzende reactie van de zoon onderstreept alleen maar het belang van het boek: Govaerts is de eerste die de mythe-Yoors doorprikt. Dat is geen geringe prestatie.