Bas Devos verheft Brussels mos en moeras tot pure cinema

Kenners in Berlijn, Tokio en New York zijn wild van Here. Een film van hier. Over een Roemeense bouwvakker die soep uitdeelt en een Chinees-Belgische die mossen onder de loep legt. Geboren in de moerassen van Evere, Jette en Ganshoren. Wij gingen op wandel met Bas Devos, de regisseur van het verzachtende, verstillende kleinood.

Het idee: de Brusselse filmmaker Bas Devos (Hellhole, Ghost tropic, Violet) niet interviewen in een duffe vergaderzaal of lawaaierig café, maar de wandelschoenen aantrekken en hem uithoren over Here op de wilde, wonderlijke plek waar hij zijn internationaal gekoesterde, zomerse, ingoede wandelfilm draaide. Tussen de ringslangen, bosmuizen en reeën, en het heksenvingermos, het vals dooiermos en de bleekgroene schotelkorst in het moeras van Jette en Ganshoren.

De praktijk: geploeter in de modder, wandelpaden die in watervlaktes verdwijnen en een noodgedwongen demi-tour na een dik halfuur. Maar kon er worden gepraat over Roemenen met heimwee naar het verlaten vaderland, gekeken naar de wilde schoonheid van mossen, en gefantaseerd over de kracht van verhalen? O ja!

“Ringslangen, zei je?”
“Toch wel.”
“Verschrikkelijk. Ik denk dat ik nergens bang voor ben. Maar van slangen moet ik niet weten. Wat een geluk dat ik daar niet van op de hoogte was toen ik hier in de zomer Here kwam filmen.”
'Hier' is in het moeras van Jette en Ganshoren. “Het plan was om in Evere in natuurreservaat het Moeraske te filmen, een maffe plek die me aantrekt en veel voor me betekent,” vertelt Bas Devos, terwijl we er de zompige pas in zetten. “Ik woon in Schaarbeek, ik ga daar graag wandelen sinds de geboorte van mijn dochter, acht jaar geleden. Eigenlijk is het giftige grond, zoals wel vaker in de buurt van spoorwegen. Er is veel afval gedumpt. Soms zie je er enkelingen of groepjes in een tent wonen. Maar bovenal wordt de weerstand van de natuur er zichtbaar. Ondanks al het toxische afval, de vervuiling en de weggegooide plastic stoelen floreert de natuur er. De niveauverschillen zorgen voor verrassingen. Na een klim krijg je plots zicht op het immense rangeerstation. De stad ligt om de hoek. Soms is ze zichtbaar, soms niet. 'Ik wist niet dat er zoiets in Brussel bestond,' reageren veel mensen na het zien van mijn film.”
Ploeteren we dan in het verkeerde Brusselse moeras? “Nee, door treinen en vliegtuigen is het er nooit langer dan dertig seconden stil. Zo kan je geen film draaien. We hebben de helft van Here in het Moeraske in Schaarbeek gefilmd, de andere helft hier in het moeras van Jette en Ganshoren.”

Onder de loep

Met Here gaat Devos door op het menslievende elan van Ghost tropic, een fijngevoelige stadsnocturne over een vrouw die Brussel doorkruist nadat ze op de laatste metro in slaap dommelde. Dit keer volgt hij de zachtaardige bouwvakker Stefan die voor zijn afreis naar Roemenië soep maakt met de restjes uit de koelkast en die wil uitdelen. In een natuurgebied ontmoet de wandelaar een jongedame met Chinese roots die mossen bestudeert. Veel meer gebeurt er niet, maar het is van een schoonheid en eenvoud die wereldwijd cinefielen beroert.

“Er zijn verschillende beginpuntjes, maar alles start met de goesting om samen te werken met de fascinerende Stefan Gota,” vertelt Devos over zijn hoofdrolspeler. “Er zitten zulke mooie contradicties in hem. Fysiek is hij erg mannelijk en hij is veel met zijn lichaam bezig geweest. Tegelijk is hij superzacht, stil en bedeesd. Een fragiele denker die vijf talen spreekt. Hij is een Roemeen, maar belandde via grote omwegen in België. Een tijd werkte hij in de Duitse bouw, via een vriendin kon hij als kinesist bij voetbalclub SK Lierse aan de slag. Na afloop wist hij niet goed of kinesitherapie wel zijn ding was en besloot hij zijn grote droom, acteren en theatermaken, na te jagen. Ik leerde hem kennen via een eclectisch theatercollectief in Schaarbeek.”

Na lange gesprekken verkenden Devos en Gota samen de Roemeense gemeenschap in Brussel. “Die is veel groter dan we beiden vermoedden. Je hebt hier 43.000 Roemenen. Alleen vallen ze niet op. Je kan op de bus naast een Roemeen zitten en geen flauw benul hebben dat hij hier pas vorige week is aangekomen.”

Een waterplas met geel-blauwe nadarhekken in het midden blijkt te diep om ons pad te vervolgen. Het gesprek kan wel worden voortgezet. De met actrice en schrijfster Maaike Neuville samenlevende regisseur was geïnteresseerd in de dynamiek en spanning van arbeidsmigratie die voortkomt uit een politiek-economisch onevenwicht in de Europese Unie. “Tegelijk had ik niet de ambitie om een film te maken die daar letterlijk over gaat of die miserabilistisch vertelt over het leven van een Roemeense bouwvakker in Brussel. Veralgemenen is gevaarlijk, maar ik meen veel weerstand en veerkracht terug te vinden. En een soort van melancholie. Gesprekken gaan vroeg of laat over 'de Terugkeer'. Maar het is nooit helemaal duidelijk of dat een droom of een concreet plan is.”

Door de zwarte modder, voorbij bruine plassen, onder kale bomen die in de zomer de grijze woontorens aan het zicht onttrekken, belanden we op de feeëriek groene plek waar de sleutelscène van Here is gedraaid. De plek waar Stefan Shuxiu ontmoet en door haar loep naar het mos mag kijken. Devos diept zelf een loep op uit zijn jas en laat me naar een plukje mos kijken. Net als Stefan schrik ik ervan hoe groen, hoe mooi, hoe wild het oogt. “Zo reageerde ik de eerste keer ook. Ik bedacht: als je dat in een film kan doen, mensen laten opkijken door iets te tonen … Misschien is het zo eenvoudig.”

Een dure loep is het niet. “Ik ben geen wetenschapper. Ik heb geen loep nodig om het kleinste mos te identificeren. Voor mij gaat het om de esthetische ervaring. Ik kan je zo'n loep warm aanbevelen. Ik ben blij als mensen vertellen hoe mooi ze Here vinden. Maar ik zou het nog fijner vinden als ze na afloop ook zo'n loep aanschaffen. Jij bewondert nu mos. Maar je kan er alles mee bekijken. Je eigen vingernagel is fascinerend.”

Een scheur in het wegdek

Research voor Here bestond niet alleen uit verbroedering met Roemenen, maar ook uit lange wandelingen en gesprekken met Geert Raeymaekers, een bryoloog of mosdeskundige. “Hij heeft me leren kijken. Ik ontdekte dat er misschien een heel grote kracht schuilt in het naar de voorgrond brengen van dat mos. We zijn het gewoon dat de natuurlijke wereld zoals deze hier als achtergrond wordt gebruikt in een film. Maar wat als je de natuur op de voorgrond plaatst, haar tijd geeft en tot een aanwezigheid in de film maakt? Wat brengt dat bij? Dat probeer ik uit.”

“En mossen zijn daar de overtreffende trap van. Want mos vraagt dat je stopt en een vergrootglas bovenhaalt. Dan pas zie je de bijna choquerende schoonheid, finesse en variatie. En mos groeit overal, ook in de stad. Een scheur in het wegdek, een barst in een baksteen. Mos wurmt zich overal tussen, palmt muren van gebouwen in zoals het de kliffen van krijtrotsen inpalmt. Een openbaring.”
Prachtige beelden van mos zijn de climax van Here. “We kijken anders naar een speelfilm dan naar een natuurdocumentaire. Kan je in een speelfilm een soort verwondering bij de kijker genereren en eventueel zelfs wat kennis overdragen zonder dat het didactisch, saai of koud wordt? Het is de vraag waar ik het langst mee heb gesukkeld. Ik hoop van wel.”

In Here duiken geen helden en schurken op, net als in Ghost tropic. De hoofdrol is voor mensen die naast je op de metro zitten. Zachte, goede mensen, met elk hun verhaal. “Zoveel verhalen hebben als motor een conflict. Ik wil daar een ander narratief tegenoverstellen,” zegt Devos, terwijl we dieper het moeras in duiken. “Het is niet evident om telkens weer te moeten uitleggen dat mijn film gaat over iemand die zijn koelkast leegmaakt en soep maakt met de restjes. Soms voel ik me fragiel. Maar ik zie nu eenmaal een leegte in het soort verhalen dat we elkaar vertellen én ik geloof dat verhalen de wereld vormen waarin we leven. Dus ga ik voor het verhaal van de Roemeen die soep maakt.”
Moeras slokt het wandelpad op. Maar we willen ons niet laten doen.

“Bizar. Dit is meestal een stuk dat heel begaanbaar is.”
“Proberen we over te steken?”
“Ik zeg altijd: proberen is leren.”
Vier stappen verder zinken we net niet weg. “Oeps, proberen is natte kleren,” grapt Devos. Demi-tour dan maar.

Op de Berlinale, het filmfestival van Berlijn, won Here de Encounters-competitie. Het MoMA in New York ziet er een van de invloedrijke, innovatieve films van 2023 in “die de tand des tijds zullen doorstaan.” Blijkbaar kan je mensen in verre wereldsteden diep raken met een zachte, meditatieve film over een Roemeen die met een plastic zakje soep door het Moeraske wandelt.

Devos is 'absoluut niet' aan Brussel gebonden. Zijn verbeelding beperkt zich niet tot de hoofdstad. “Maar ik vind een eigen verbintenis met de plek die ik film wel essentieel. Het Chinese restaurant in de film is niet zomaar een Chinees restaurant. Het is een Chinees restaurant waar ik vaak voorbij wandel en denk: 'Mooi plekje.' Voor mij is het heel moeilijk om iets te filmen dat ik niet ken. Ik rijd ook niet met de auto, ik doe alles met de fiets of het openbaar vervoer. Zo beleef ik deze stad. Locaties voor mijn films zoek ik dus het liefst in een doenbare straal rond mijn huis.”
Moe gewandeld, moe gepraat en onder de modder springen we op onze fietsen om weer huiswaarts te keren. Twee meisjes spreken ons in het Nederlands aan. Ze zijn met hun uit Marokko overgekomen oma op wandel en hopeloos verdwaald. Of we de weg naar Zellik kennen? Here is overal.

Here komt op 17/1 in de zalen, op 11/1 om 19.00 uur vindt de Brusselse première plaats in Cinema Palace, in aanwezigheid van Bas Devos en hoofdrolspelers Liyo Gong en Stefan Gota, cinema-palace.be

Bekijk ook de reportage van BRUZZ International met Bas Devos en acteurs Stefan Gota en Liyo Gong.