Kunstenaars maken docufictie over Noordwijk: 'WTC is niet alleen de torens'

Een voorbeeld van verantwoorde stedenbouw? Volgens WTC, A Love Story, de lowbudgetdocufictie van Lietje Bauwens en Wouter De Raeve die deze week in het Kaaitheater te zien is, niet. De film ensceneert ontmoetingen en gesprekken met absolute hoofdrolspelers uit het ontwikkelingsproject van WTC naar ZIN,

zoals in eerste instantie Werner Joris van eigenaar Befimmo, bouwmeester Kristiaan Borret, politica Ans Persoons, Freek Persyn van 51N4E, of activist Jan Denoo, en daarna ook Mehdi Kassou van BXLRefugees, sociale werkers Chaïma Ghaïda en Arnaud Van Puyenbroeck, en gemeenschapswerkers Pieter Torbeyns en Gert Bouquiaux.

De makers koppelen deze hoofdrolspelers aan acteurs als Kris Cuppens, Valentijn Dhaenens, Davis Freeman of Heike Langsdorf, die in hun plaats de gevoelige discussies moeten voeren die horen bij zo'n ingewikkeld project. Daarbij moeten de acteurs vooral improviseren, omdat ze vooraf maar een half uur door de echte hoofdrolspelers werden gebriefd om hun standpunten en argumentatie onder de knie te krijgen.

Hachelijk voor de acteurs, maar ook voor de vastgoedman, de politica of de bouwmeester, die hun strategische discours zomaar overgenomen zien door acteurs die niet over alle informatie en beroeps­ervaring beschikken.

De fascinerende dynamiek van heel dat opzet is ook in de film gemonteerd. De makers laten zien hoe het op een slimme manier het ontwikkelingsproces van de oude WTC-torens weerspiegelt, en hoe een kritischere benadering van zo'n complex dossier nodig is om de kwalijke gevolgen ervan voor kwetsbare groepen in de buurt te kunnen milderen.

Soap

Kunstenaars Lietje Bauwens en Wouter De Raeve ontmoetten elkaar vijf jaar geleden in Brussel, en realiseren sindsdien onder de naam 431 uiteenlopende projecten rond stedenbouw en ruimtelijke ontwikkeling, die qua vorm en medium afhangen van het onderwerp. Sinds 2015 werkten zij op de 25ste verdieping van de WTC. Nu ontmoeten we hen op de zesde verdieping van het leegstaande Actirisgebouw aan de Beurs, waar een grote groep kunstenaars en vzw's (Constant vzw, Jubilee, Overtoon) die al langer door de stad zwerft vanuit de WTC naartoe is getrokken.

Bauwens: “Op een gegeven moment zagen wij in de WTC-toren van alles gebeuren waar we in onze andere projecten ook mee bezig waren. Je zag die architect met die eigenaar in de lift stappen, en dan weer een andere. Het voelde als een soap. Toen hebben we met onze iPhone eerst een trailer gemaakt voor de toen nog fictieve soap WTC, A Love Story om uiteindelijk echt die film te gaan maken.”

Toch eerst nog wat achtergrond. Het leegstaande WTC was voor de afbraak nog een creatieve duiventil. De Raeve: “Bij gebrek aan globale visie voor de Noordwijk, richtte eigenaar Befimmo mede de vzw Up4North op, die tot doel heeft de perceptie van de wijk te verbeteren, zodat investeerders geïnteresseerd blijven.

Up4North richtte samen met 514NE, Architecture Workroom Brussels en het Parijse ontwerpbureau Vraiment Vraiment, 'Lab North' op om de buurt interessant te maken door de aanwezigheid van kunstenaars en socioculturele initiatieven. Kunstenaars van Lab North kregen ruimte in het gebouw als ze iets terug zouden doen voor de buurt, waardoor ze eigenlijk werden geïnstrumentaliseerd. Op basis van wat foto's van een moestuin of een strandbar in de Noordwijk op Facebook kon je van een afstand denken dat het in de Noordwijk wel de goede kant op ging, maar wij zagen van dichtbij dat er ook exclusiviteit in die zogenaamde inclusiviteit verscholen zat.”

Toverwoorden

De film dan. Hoewel Bauwens en De Raeve erin slaagden zoveel partijen bij elkaar te krijgen, werpt de film een heel eigen licht op de ontwikkeling van de WTC-site, waardoor hij steeds verder van de docu richting fictie drijft. Bauwens: “In het begin renden we onervaren met camera's door het gebouw. Van dat 'vooronderzoek' tonen we nog een montage in de foyer van het Kaaitheater, maar behalve veel frustraties leverde die episode ons vooral het concept op voor de film. Zodra we ergens een camera opzetten, zagen we des te beter dat imago, representatie en vocabulaire heel belangrijk zijn in dit soort vastgoedbewegingen.”

“In de jaren zeventig was 'modernisme' het toverwoord waarmee privé en politiek de bulldozer konden laten aanrijden om een wijk plat te gooien, nu zijn dat woorden als 'participatie' en 'ecologie'. Die woorden klinken even aantrekkelijk als 'modernisme' toen, maar eigenlijk komt het er nog altijd op neer dat een selecte groep mensen van een bepaalde klasse de macht heeft om zaken te sturen zonder oog voor de andere mensen op het terrein.

Fanatiek gebruikte termen als 'openheid' en 'mix' klinken cru als je gaat onderzoeken wat ze echt betekenen voor wie in deze buurt woont. En door de klimaatkaart te trekken, creëer je een situatie waarin er voor kritische vragen zogezegd geen tijd is.”

De makers kijken in deze dus ook in de boezem van kunstenaars, sociale initiatieven en architectuurbureaus als Architecture Workroom Brussels en 51N4E. De Raeve: “Als je van binnenuit, door samenwerking en overleg met bouwpromotoren en overheid een sociaal of ecologisch luik wil toevoegen aan vastgoedontwikkeling, dan moet je uitkijken dat je niet voor het karretje van die partijen wordt gespannen. Onze film toont hoe moeilijk dat is. Je moet eerst al mistige constructies als Up4North en Lab North doorprikken voor je kan bepalen waar je zelf staat.

Daarom laten we in het tweede deel van de film de gemeenschapswerkers, de sociale werkers en een vertegenwoordiger van de burgerplatformen aan het woord om hun verhaal te vertellen en een mogelijk toekomstscenario te schetsen. Zij hebben namelijk de handen vol met hun dagelijkse werking waardoor ze geen tijd hebben om effectief weerstand te kunnen bieden tegen participatieprojecten die hun claim niet waarmaken. De dag na de vertoning van de film houden we ook een gesloten workshop om te kijken hoe die sociale wijkorganisaties coalitie kunnen vormen tegen elitaire stedenbouwkundige plannen.”

Representatie

Het oude vraagstuk van representatie wordt urgent wanneer het woord 'participatie' te pas en te onpas wordt gebruikt. “Daarom laten we de hoofdrolspelers uit politiek, privé en architectuur 'representeren' door een acteur,” zegt Bauwens. “We maken er net als zij een theater van imago's en mooie verhaaltjes van en bekennen hierin steeds meer kleur door bepaalde rollen uit te schrijven en andere rollen toe te voegen.”

“We verplichten de hoofdrolspelers om de controle los te laten, want de zoektocht naar controle is een probleem binnen ruimtelijke ontwikkeling,” zegt De Raeve. “Max on the Senne (plan voor de heraanleg van het Maximiliaanpark waarvoor een oproep is gelanceerd, red.) dat vanuit administratie is geschreven en via de bouwmeester de wereld ingestuurd, komt eigenlijk neer op het vervangen van het park door de boerderij. Architecten mogen nu alleen nog uittekenen hoe dat dan moet gebeuren. Terwijl wij het omgekeerde zouden willen.

Dat de heterogene partijen op het terrein heel geleidelijk aan agenderen wat er nodig zou zijn en dan zelf mee bepalen met welke architect ze dat willen realiseren. Promotoren komen te makkelijk weg met praatjes waar geen echte investeringen en aanpassingen tegenover staan.

WTC is niet gewoon die torens. Ecologie gaat verder dan wat bomen planten in een gebouw, maar heeft impact op heel de wereld van sociale woonblokken en de vluchtelingen in het Maximiliaanpark. De politiek zou dat meer in handen kunnen nemen. Je kan niet aan de ene kant geld vrijmaken voor burgerplatforms en hen aan de andere kant negeren bij een vastgoedproject.”

En hoe overtuig je een eigenaar dat zulke diepgaande processen rond zijn gebouw niet neerkomen op kapitaalvernietiging? “Ook in overlegprocedures met échte inspraak komt er een punt waarop wegen zich scheiden, maar voor dat punt kan al een gezamenlijke weg worden afgelegd. Een mogelijke oplossing ligt ook bij een niet-speculatieve manier om met grond om te gaan. Een andere workshop over Permanent, een project in samenwerking met Community Land Trust Brussels, staat daarom in het teken van dat idee.”

• WTC A Love Story (gratis), Lietje Bauwens en Wouter De Raeve (431), 11/2, 20.30 uur
• Workshop over de strijd tegen gentrificatie, 12/2, 16 uur, Kaaitheater, www.kaaitheater.be
• Extra materiaal op www.fourthirty-one.org
• www.permanentbrussels.org
• www.wtcalovestory.be