Laura Wandel: ‘Beeld je dat eens in, een film die naar de schoolrefter ruikt’

Klaroengeschal, talent is opgestaan. Met haar oorverdovende debuutfilm Un monde katapulteert Laura Wandel de kijker terug naar de eerste schooldag en de brute realiteit van de speelplaats. Het filmfestival van Cannes ging al voor de bijl, nu thuisstad Brussel nog. ‘Zodra de scholen hoorden dat mijn film gedeeltelijk over pesten gaat, deden ze de poort voor me dicht.’

Nog niemand kennen. Omver gelopen worden door voetballers die de volledige speelplaats opeisen. Gekke tactieken bedenken om te verbergen dat je nog geen schoenveters kan strikken. Geen hap door je keel krijgen en naar je brooddoos staren. Door je tafelgenoten uitgelachen worden wanneer de oppas roept dat die boterhammen zichzelf niet zullen opeten. Willen verdwijnen. De eerste maanden in het eerste leerjaar van de lagere school zijn een ervaring voor het leven. De Brusselse Laura Wandel hing er haar indringende debuutfilm Un monde aan op. Met cinematografisch vernuft dwingt ze de kijker tot verregaande empathie of zelfs totale vereenzelviging met Nora.

De eerstejaars moet niet alleen leren nieuwe vriendinnen maken en overleven in de jungle die de speelplaats ontegensprekelijk is. Ze moet ook toezien hoe haar oudere broer keihard wordt gepest en uitvissen hoe ze hem het best kan helpen. Ook het festival van Cannes vond Un monde een fraai staaltje immersieve cinema en selecteerde Wandels debuut voor Un Certain Regard, haar competitie voor vernieuwende films. Tot haar grote opluchting werd de film er getrakteerd op een minutenlange staande ovatie. "Ik was best bang," bekent Wandel. "Un monde is een radicale film. De toeschouwer kan die radicaliteit verwerpen. Maar het omgekeerde gebeurt. De kritieken zijn uitstekend. Toeschouwers zijn ondersteboven en willen me per se vertellen over hun schoolervaringen."

Het toeval wil dat Wandel BRUZZ net op 1 september rendez-vous gaf voor een gesprek over haar speelplaatsthriller. "Je wéét dat het leven op 1 september verandert maar ik verschiet er toch telkens weer van hoe zichtbaar die verandering is. Je ziet de kinderen met hun boekentassen voorbijlopen en je voelt dat het voor hen een bijzondere dag is. De emoties zijn van hun gezicht af te lezen. De ene is heel tevreden, de andere wat onzeker."

Hoe scherp zijn jouw herinneringen aan de lagere school?
Laura Wandel: Ik herinnert me vooral de eerste schooldag van het eerste leerjaar op de lagere school. In de kleuterklas heb je ook al van alles geleerd. Maar op ‘de grote’ school’ is het menens. De klassen zijn groter. Je krijgt huiswerk. Je moet je staande houden tussen al die veel grotere, sterke kinderen uit de hogere jaren.

Hoe hard het voor sommigen ook is, je overleeft die eerste schooldag toch? En alle daaropvolgende.
Wandel: Ik wil met Un monde helemaal niet uitdrukken dat 1 september een vreselijke dag is of het eerste leerjaar een verschrikking. Ik probeer de realiteit van Nora te tonen. Hoe beleeft zij de dingen? Ze heeft een naar voorgevoel en dat maakt haar angstig. Ze voelt aan dat er iets verschrikkelijk staat te gebeuren, maar ze weet nog niet wat. Ze klampt zich aan haar grotere broer vast. Ze verwacht dat hij haar zal helpen met de integratie in de nieuwe gemeenschap. Maar het tegenovergestelde gebeurt. Grote broer heeft hulp nodig. Gelukkig is haar veerkracht enorm.
Toegegeven, Un monde takelt je toe. Maar ik klamp me aan het einde vast. Het kan naïef zijn maar uiteindelijk overstijgt de liefde alles en roept de vriendelijkheid het geweld een halt toe.

Un monde laat verregaand gepest zien. Maar het hoofdthema is eerder het gevecht van een zesjarige om zich staande te houden in een nieuwe omgeving, niet?
Wandel: Inderdaad. Ook al krijg ik vaak te horen van wel: Un monde is géén film over pesten.
In de klas leren kinderen lezen, schrijven, rekenen. Maar als toekomstige volwassen leren ze volgens mij véél meer bij op de speelplaats. Je speelplaatservaring heeft een enorme invloed op hoe je als volwassene wordt. Een kind brengt zo’n acht uur op school door, en meestal leert het op school voor het eerst de wereld buiten de cocon van het gezin kennen. Voor een kind is de school de wereld.
Mij gaat het om Nora’s ontdekking van een nieuwe wereld en de noodzaak om zich te integreren. De speelplaats is een afspiegeling van onze samenleving. Mensen vormen gemeenschappen. Gemeenschappen verwachten van mensen integratie. Integreren is bijna een overlevingszaak. Daar kan je niet omheen en dat begint op school. Maar hoe ver ga je om je te integreren? Op een gegeven moment is Nora zelfs bereid om haar broer te verraden.

Een ontdekking van een soms angstaanjagende wereld.
Wandel: Precies. De film raakt ook de angst van kinderen aan. Een kind vertelt de andere kinderen dat er kinderen in de zandbank zijn begraven. Wij moeten daar om lachen want dat is evident niet waar. Maar sommige kinderen geloven dat verhaal wel met alle existentiële angsten van dien. Die angst is reëel, even reëel als de angsten waar volwassenen mee worstelen. Angst is angst. Ik probeer te laten voelen hoe het kind de wereld ervaart en probeer de volwassenen er aan te herinneren dat ze als kind ook enorme angsten hebben gekend. Angsten waar destijds misschien niet naar is geluisterd. Volgens mij vloeit geweld vooral voort uit het niet luisteren naar wat iemand bezig houdt en bang maakt. Als je angst niet wordt erkend, zie je soms geen andere uitweg dan geweld. Geweld is voor sommigen het enig wapen tegen angst en onzekerheid.

Wanneer ben je aan Un monde begonnen?
Wandel: Het eerste idee dateert van 2014, toen het festival van Cannes mijn kortfilm Les corps étrangers vertoonde. Die speelde zich af in een zwembad. Het kan vreemd lijken maar ik vertrek altijd van een plek. Ik voel me tot een bepaalde plek aangetrokken en begrijp achteraf pas waarom. In mijn volgende film wil ik de microkosmos van een ziekenhuis onder de loep nemen. Un monde verkent de wereld van een school. Ik heb het nodig om van de realiteit te vertrekken. Ik heb maanden aan observatie gedaan in scholen. Nooit in de klas, bijna altijd op de speelplaats. Soms kwamen de kinderen vragen wat ik daar zat te doen. Dan legde ik het kort uit en gingen ze weer over tot de orde van de dag. Ik nam notities. Ik heb mijn eigen schoolherinneringen maar wou me updaten. Wat voor spelletjes worden er tegenwoordig gespeeld? Hoe lost de speelplaats conflicten op?

2014? Dat is zeven jaar geleden. Werd je het onderwerp na verloop van tijd niet moe?
Wandel: Ik heb onthouden wat filmregisseur Jaco Van Dormael op school vertelde: een film maken is als altijd op dezelfde kauwgum kauwen. Op een gegeven moment is alle smaak er uit verdwenen en dan moet je je behelpen met de herinnering aan de smaak die hij ooit had. Zo is dat. Je moet je die eerste impuls herinneren. Alleen zo hou je het vol.
Het doet wel enorm deugd dat mensen zo gek geraakt worden door de film. Die zeven jaar werk waren dus niets voor niets. Dat gevaar loop je wel. Film is geen exacte wetenschap. Je gaat een uitdaging aan, je zoekt schoonheid. Maar het pakt of het pakt niet.

Kreeg je voor je observatie vlotjes toegang tot de speelplaatsen?
Wandel: Nee. Het was best lastig om scholen te overtuigen om me toe te laten op de speelplaats. Ze vroegen waar de film over zou gaan. Ik kon bezwaarlijk volledig verbergen dat het gedééltelijk over pesten gaat. Zodra ze dat hoorden deden de scholen de poort voor me dicht. ‘Bij ons gaat alles goed. Het is niet nodig om bij ons te komen kijken.’ Het paradoxale is dat ze me wel toelieten op de scholen met een alternatieve pedagogie.

Je laat ons door de ogen van een zesjarige meisje naar de soms brute schoolwereld kijken. Het gaat niet in de kouwe kleren zitten. Maar hoe creëer je dat gevoel van onderdompeling?
Wandel: Door niets aan het toeval over te laten. Op technisch vlak waren Son of Saul van László Nemes en Rosetta van de broers Dardenne de twee referenties. De hele mise-en-scène stond in functie van de perceptie van Nora. Mijn cameraman paste zich aan elke beweging van Maya Vanderbeque (het natuurtalent dat Nora speelt, red.) aan. Ik liep met hem mee en regisseerde Maya rechtstreeks. Soms zei ik zelfs of ze naar links of rechts moest kijken.
De camera blijft elk moment op kinderhoogte. Daardoor heb je bijna geen overzicht, geen helder zicht op de omgeving. Dat sluit het personage op. In de eerste scène, het betreden van de nieuwe school, lijkt het alsof Nora wordt opgeslokt door het gebouw. Ook het geluid dompelt je onder. Niets maakt meer lawaai dan een speelplaats. Het oorverdovende gejoel komt van overal en verplettert je. Dat speelt zeker een rol in angstgevoelens en gewelduitbarstingen.

De overlevering wil dat filmregisseurs die met kinderen of dieren wil werken, om problemen vragen. Daar trok jij je lekker niets van aan.
Wandel: Ik ga niet beweren dat ik moeilijkheden aantrekkelijk vind. Maar ik hou wel van uitdagingen. Ik schrijf en schrijf zonder me aan te trekken of een scène te moeilijk is. Dat zien we achteraf wel.
Ik dokter wel alles op voorhand uit. Ik heb dat nodig. Als je maar 25 opnamedagen hebt, red je het niet zonder minutieuze voorbereiding. Er waren twee kindercoaches. Vanaf april hebben we elk weekend een filmatelier georganiseerd. Al spelend leerden we de kinderen om niet in de camera te kijken. We legden hen geen scenario voor. We legden het begin van een situatie uit en vroegen hen hoe het verder kon. Meestal verzonnen ze dingen die overeenkwamen met wat ik in mijn hoofd had. Vervolgens lieten we de kinderen improviseren en na afloop lieten we ze de bewust scène op een karton tekenen. Die tekeningen werden hun visueel scenario.

Stak je ook veel tijd in de zoektocht naar een geschikte filmlocatie?
Wandel: Uiteraard. Ik denk dat ik alle scholen van Brussel heb afgedweild. Ik wist heel goed wat ik wilde en het was niet evident om dat te vinden. Zo zocht ik een school met hekkens die uitgeven op de speelplaats en ellenlange gangen om in te verdwalen. We hebben in het Athenée Royale André Thomas in Vorst gedraaid. Een mooi schoolgebouw heeft ook iets beangstigends en sinisters. Ideaal.
Samen terugkeren naar school en de volledige dag in een school doorbrengen, wekte bij de hele filmploeg veel herinneringen aan vroeger op. Bijna iedereen is me zijn of haar schoolervaring komen vertellen. Echt zot. Ook de geur van de refter riep veel herinneringen op. Geur is het enige wat in cinema nog ontbreekt. Beeld je dat eens in, een film die naar de schoolrefter ruikt.

UN MONDE
BE, dir.: Laura Wandel, act.: Maya Vanderbeque, Gunter Duret, Laura Verlinden