Sounddesigner Charo Calvo: 'Geluid begint sinds een aantal jaren meer aandacht te krijgen'

Lekkende kranen, een woelige Spaanse zee en een meisjeskoor zetten Charo Calvo op weg naar een internationale carrière als sounddesigner en elektroakoestische componiste voor theater, film en radio en concerten. Straks verzorgt ze het geluidsontwerp en de muziek in de nieuwe productie Punkt van choreografe Bahar Temiz bij KVS.

“Als ik dossiers moet schrijven, doe ik dat graag in bars,” vertelt Charo Calvo, terwijl ze een thee bestelt in de buik van café Walvis. Dat ze van 1981 tot 1991 danseres was - de laatste vier jaar daarvan bij Wim Vandekeybus’ pas opgestarte gezelschap Ultima Vez - was eigenlijk een interludium in een carrière die uiteindelijk in het teken zou staan van het beluisteren, opnemen, creëren, transformeren en componeren van geluid en muziek.

“Dans was uiteindelijk niet mijn ding”, zegt Calvo. “Al is er in mijn werk nog altijd wel een connectie met dans. Want de beweging, de gesture, is ook in mijn componeertaal van belang: de timing die je nodig hebt voor een beweging beïnvloedt ook mijn timing in composities. Maar toen ik vanaf 1992 zes jaar elektroakoestische compositie studeerde bij Annette Vande Gorne aan het Conservatorium van Brussel ging er een nieuwe wereld open. De vrijheid om alle geluiden van de wereld - van de natuur, van instrumenten, van stemmen - te kunnen transformeren tot nieuwe geluiden en nieuwe werelden blijft me boeien.”

Engels leren met Bowie

In retrospect heeft Charo Calvo al van jongs af bovengemiddelde aandacht gehad voor geluiden. Enkele jeugdherinneringen maken dat duidelijk. “Ik woonde als kind met mijn ouders in wat toen nog de vrij rustige rand van Madrid was. Mijn vader was niet zo goed in technische zaken, waardoor alle kranen in het huis lekten, er voortdurend geschakeld moest worden met de elektriciteit, en de vloer kraakte. Mijn moeder haatte dat, maar ik vond dat fijn. Soms verborg ik mijn gezicht in haar schoot, en dan wilde ik raden wanneer de volgende druppel in de kom onder de kraan zou vallen. Dat was natuurlijk onmogelijk. Je wist nooit wanneer de druppel zou vallen. Die onvoorspelbare timing tussen twee events is me altijd bijgebleven. Het is ook de reden waarom ik niet geregeld met ritmes werk: ik hou van het feit dat elk geluid zijn eigen tijd en duur bepaalt.”

Een andere jeugdherinnering speelt zich af op een klif aan de zee in het noorden van Spanje. “De wind en de golven op de rotsen veroorzaakten een muur van geluid. Een catastrofale massa white noise, waarin je niets kon onderscheiden en die zo’n aantrekkingskracht had dat je je er bijna in wilde laten vallen. Ik hou nog altijd van die geluiden van de natuur die gewoon te groot zijn om na te bootsen.”

Daarnaast speelde ook muziek al vroeg een rol in het leven van Charo Calvo. “Ik ging als jongere naar concerten en zat ooit in een punkgroep, maar daarvoor zong ik in een groot meisjeskoor, waarin je voortdurend naar je eigen stem, maar ook naar die van alle anderen moest luisteren. En er was David Bowie (lacht). Met hem hebben we Engels geleerd op school. Van een leerkracht die stiekem rookte aan het raam, die zei dat we dat niet mochten verklappen, en ons ondertussen naar 'Space Oddity' liet luisteren.”

De uitvinding van sounddesign

Op het einde van ons gesprek vertelt Charo Calvo onze fotograaf met zijn eeuwige fototoestel hoe ook zij altijd apparatuur bij zich heeft om opnames te maken. Maar dan geluidsopnames in de publieke ruimte, of field recordings in het jargon. Zoals op die dag dat ze op een plein aan het water een wonderlijk universum van gesprekken, geluiden en bewegingen vastlegde. Of die andere keer dat ze helemaal alleen op een berg in IJsland de geluiden van de natuurelementen had geregistreerd, om na de afdaling te zien dat er nog een andere ‘gek’ bezig was met net hetzelfde te doen. Het is met dat soort opnames, maar ook met opnames van instrumenten, stemmen of elektronische geluiden dat Calvo aan de slag gaat.

In het oeuvre van Calvo moeten we dan ook een onderscheid maken tussen haar elektroakoestische composities en haar werk als sounddesigner. “Bij het componeren van soundtracks voor theater, film en vooral voor radiostukken werk ik met concrete geluiden uit de werkelijkheid, maar ook met elektronische geluiden. Daarbij wil ik de kwaliteiten en de morfologie van concrete geluiden, bijvoorbeeld van de wind, ook aan elektronisch geluiden geven, om zo een geluidsarchitectuur te creëren die een rol speelt achter en naast de stem. Zo krijgt de toeschouwer de gelegenheid een mentaal beeld te maken dat energie, beweging en impressies van ruimte en tijd toevoegt aan de dramaturgie." Geluidsontwerp definieert en verfijnt de algemene geluidservaring van een film of performance en heeft een globaal concept nodig. Calvo: “Sounddesign bepaalt hoe geluid in een voorstelling of film aanwezig zal zijn. Luid, stil, scherp of intensief? Hoor je de lichamen en bewegingen hard en van dichtbij, of niet? Hoezeer treedt de muziek op de voorgrond en wat is de wisselwerking met het beeld? Welke rol spelen geluidseffecten? Sounddesign is dus meer gelieerd aan de algemene kwaliteit en kleur van het geluid van een voorstelling.”

Nochtans heeft het heel lang geduurd voor sounddesign voor vol werd aangezien. “Vroeger werd ik uitgelachen als ik zei dat ik sounddesigner was. Het werd niet in de credits vermeld, omdat het zogezegd niet bestond. Ik was een van de eersten die mezelf wel zo noemde. Dat was voor de film State of Dogs over Mongolië van Pieter Brosens, geproduceerd door Peter Krüger eind jaren negentig.”

Mensen onderschatten sowieso de impact die geluid kan hebben, zegt Calvo. “Het is als in de bioscoop: als je helemaal meegesleept wordt en niet op het geluid let, dan zit het goed. Als je te veel op het geluid let, zit het verkeerd. Dat is weleens vervelend: soms werk ik heel hard aan iets dat door sommigen niet eens wordt opgemerkt. Tot je de geluidsband even weglaat, dan merken mensen pas het verschil.”

Geluid kan zelfs onze perceptie van tijd en ruimte veranderen. Calvo: “Ik heb in de loop der jaren veel geleerd over perceptie. Als je vooraan bijvoorbeeld lage tonen laat horen en achteraan hoge, dan maak je de afstand tussen beide als het ware hoorbaar. Geluidslagen kunnen ook het idee geven dat een ruimte op een elastische manier vervormt. En ruimte is dan weer gerelateerd aan tijd, dus beïnvloedt geluid ook je gevoel van tijd. Met dat idee van elastische tijd en ruimte speel ik graag. Hoe geluid zich gedraagt, hangt ook af van de ruimte zelf.”

Radiokunst

Sinds de populariteit van de podcast hebben mensen te midden van al het visuele geweld dat ons omringt misschien al wat beter leren luisteren, denkt ook Calvo. “Maar dan toch vooral naar mensen die spreken. Dat is niet hetzelfde als luisteren naar de omgeving. Al worden er ook meer en meer soundwalks gemaakt. Geluid begint sinds een aantal jaren inderdaad meer aandacht te krijgen.”

Wat we in Vlaanderen wel nog onvoldoende kennen is de geluidskunst voor radio waarmee Charo Calvo vooral via Franstalig België internationaal hoge ogen gooit. Langs Franstalige kant zijn er met het Fonds d’Aide à la Création Radiophonique (FACR) en het Atelier de Création Sonore et Radiophonique alvast belangrijke instanties die radiofonische kunst ondersteunen. In Duitsland is Calvo al te gast geweest bij het prestigieuze residentiële DAAD Berliner Künstlerprogramm. Ze werd ook geselecteerd als Belgische vertegenwoordiger op de ISCM World New Music Days in Auckland in 2020, en won belangrijke prijzen als de Palma Ars Acustica, de Phonurgia Nova Awards Parijs, de Prix Marulic in Kroatië en de Grand Prix Nova Boekarest 2019. Ze stond ook op de shortlist voor de Prix Europa Berlijn en de Hearsay Prize in Ierland. Ook geeft ze concerten met akoestische muziek voor luidsprekers op elektroakoestische muziekfestivals.

Calvo, die onlangs na meer dan dertig jaar Brussel naar Gent verhuisde, is zowel in geografisch als in artistiek opzicht een nomade die nieuwe horizonten blijft opzoeken. Ze heeft lesgegeven aan het RITCS, en doceert nu audiovisuele compositie aan het KASK. En de theaterwereld kan haar kennen van samenwerkingen met dans- en theatergezelschappen zoals Ultima Vez, les ballets C de la B, Jan Fabre en Troubleyn, De Roovers, Haugen Productions, Inne Goris, Lotte van den Berg, Michael De Cock. Onlangs maakte ze voor Ultima Vez nog de heel uitgesproken muziek voor Hands do not touch your precious me. Binnenkort werkt ze met Kate McIntosh aan een nieuwe creatie voor het KunstenfestivaldesArts en Bronks. En voor Punkt van choreografe Bahar Temiz, dat zich onder meer inspireert op ballonvaartpioniers en schilder-theoreticus Wassily Kandinsky, werkt ze met drie verschillende geluidstracks gecreëerd voor drie speakers die in een driehoek opgesteld staan. Geluiden van percussie in water, lucht die uit ballonnen ontsnapt, zang, en een stukje Laurie Anderson zijn maar enkele van de ingrediënten van de soundscape die u tijdens die voorstelling kan beluisteren.

Bahar Temiz/Charo Calvo/KVS, Punkt, 19>21/1, KVS BOX, www.kvs.be