Thomas Bellinck en Said Reza Adib: 'Ooit schamen we ons voor de vluchtelingenkampen'

Smalltalk blijft niet lang smalltalk wanneer je in gesprek bent met twee mensen van wie er één ongewild niet aanwezig kan zijn. Een gesprek over grenzen en het documentaire theaterstuk De stem van vingers met theatermaker Thomas Bellinck in café La Perle, en journalist Said Reza Adib (via WhatsApp) in Finland.

“Toen Thomas me over dit interview sprak, was mijn eerste voorstel om voor mijn deel van het gesprek witruimtes af te drukken,” zegt Said Reza Adib via WhatsApp vanuit Finland, terwijl we met zijn Brusselse collega Thomas Bellinck in café La Perle op het Bockstaelplein zitten. “Omdat ik moe ben van het praten over wat het betekent om op de vlucht te zijn tegen mensen die me niet kunnen begrijpen en mij niet kunnen voelen. Hoe ik iets zie en ervaar, is helemaal anders dan hoe Europese burgers hetzelfde zien en ervaren. Wat een grens is, bijvoorbeeld. Hoe zij reizen en hoe ik reis als iemand in ballingschap. Hoe een grenswacht zich gedraagt tegenover hen en tegenover mij. Wie in Europa is geboren, is onschuldig tot het tegendeel bewezen is. Maar voor iemand op de vlucht is het anders: wij zijn schuldig tot we kunnen bewijzen dat we het niet zijn. Terwijl we alleen op zoek zijn naar een veilige plaats voor ons en onze familie. Zo heeft ook een vingerafdruk voor ons een heel specifieke lading. Stel je voor dat je iemand om hulp vraagt, zoals mensen op de vlucht dat doen. En dat die persoon in de plaats daarvan je vingerafdrukken neemt, alsof je een misdaad hebt begaan. Ik heb tijdens mijn tocht negen keer mijn vingerafdrukken moeten afgeven, waardoor mijn lichaam het merkteken draagt van een misdaad die ik niet heb begaan.”

Eigen verantwoordelijkheid
Thomas Bellinck en Said Reza Adib kennen elkaar al een aantal jaren. Bellinck maakt zijn documentaire theater binnen het collectief van autonome kunstenaars ROBIN, waar ook Ahilan Ratnamohan, Saddie Choua en Sara Oklobdzija deel van uitmaken. Zijn werk in de reeks Simple as ABC wordt per definitie gemaakt en gespeeld in een internationale context, omdat het gebaseerd is op onderzoek en interviews rond mobiliteitsongelijkheid en grensbeleid. Eerdere theaterstukken in de reeks gingen bijvoorbeeld over de letterlijke jacht op mensen die over de muren van Fort Europa willen raken, of over de dubieuze rol van het Europese grens- en kustwachtagentschap Frontex, dat zich lang probeerde te profileren als een humanitaire organisatie die mensenlevens redt op zee. De afgelopen twee jaar kwam het agentschap meermaals in opspraak en stapte de directeur ervan op nadat er meer en meer bewijsmateriaal opdook over meetings met niet-geregistreerde lobbyisten voor de wapen- en biometrie-industrie, en over de betrokkenheid van Frontex bij mensenrechtenschendingen en pushbackoperaties waarbij mensen illegaal over de Europese buitengrens werden teruggeduwd.

“De keuze om in de vorm van een reeks te werken, schept rust om op langere termijn dieper te kunnen graven naar de dynamieken en de samenhang in die kwesties die mij na aan het hart liggen en waarin ik geen neutrale positie heb,” vertelt Bellinck. “Als Belgische belastingbetaler en Europese burger draag ik ook een verantwoordelijkheid voor het grensregime waarvan ik uiteindelijk de vruchten pluk. Want dat een onmenselijk en ontmenselijkend grens- en migratiebeleid alleen een zaak zou zijn van landen aan de Europese buitengrenzen of met extreemrechtse regeringen is natuurlijk framing. Zolang bepaalde landen, waaronder ook België, de Dublin-akkoorden in stand houden die bepalen dat je iemand altijd kan terugsturen naar het eerste land waar diens vingerafdrukken genomen werden, zetten ze extreme druk op de grenslanden, besteden ze grensgeweld uit aan die gebieden en ontlopen ze hun eigen verantwoordelijkheden. Het is gemakkelijk om alleen extreemrechts met de vinger te wijzen voor xenofobie, maar het geweld dat zich de afgelopen decennia aftekende aan de Europese buitengrenzen is het gevolg van Europees beleid, gevoerd door politieke overheden, die ook zijn bevolkt door mensen met wie ik een achtergrond deel.”

Voor Adib is het perspectief uiteraard anders. In zekere zin maakte hij dit stuk met en voor mensen die meedraaien in een systeem dat hem in zijn bewegingsvrijheid beperkt. “Hoeveel mensen op de vlucht ook schreeuwen en roepen, het systeem bestaat al zo lang dat jullie eraan gewoon zijn geraakt en dus reageren jullie niet. Op een filmfestival in Finland vroeg men mij wat ze kunnen doen om mensen in de ‘vluchtelingenkampen’ te helpen. Wel, de basis is natuurlijk het bestaan van die kampen niet te accepteren. Iedereen schaamt zich nu voor de slavernij, en voor het feit dat vrouwen vroeger geen stemrecht hadden. Maar we weten nu ook al dat we ons in de toekomst voor die kampen zullen schamen. De definitie van een vrij mens is iemand die niet alleen zelf vrij is, maar ook strijdt voor de vrijheid van anderen. Zolang Rusland Oekraïne bezet, de Taliban het Afghaanse volk onderdrukt, of vrouwen in Iran niet de kleren kunnen dragen die ze willen, is niemand echt vrij.” Dat Adib ondanks alles toch theater blijft maken en journalistiek bedrijven heeft met hoop te maken. “Als mensen na de voorstelling in hun bed nog nadenken over wat ze hebben gehoord, hebben we toch iets bereikt.”

Over naar de vingerafdrukken, waarop in De stem van vingers wordt ingezoomd. Bellinck: “Reza en ik hebben totaal verschillende ervaringen met vingerafdrukken. Ik gebruik die om mijn gsm en laptop te openen, en op mijn paspoort, waarmee ik probleemloos toegang heb tot 172 landen ter wereld. De invoering van twee wijsvingerafdrukken van erkende burgers op Belgische identiteitskaarten leidde niet zo lang geleden tot een verhit privacydebat. Maar dat mensen die hier niet als burger worden beschouwd al jaren gedwongen worden om hun vingerafdrukken af te staan, daar kraaide amper iemand naar. Reza’s eigen vingerafdruk belemmert hem in zijn bewegingsvrijheid, terwijl de mijne mijn bewegingsvrijheid bevordert. Die fundamentele ongelijkheid is het vertrekpunt van onze conversatie.”

Koloniale geest
In De stem van vingers komt ook de geschiedenis van vingerafdrukken aan bod. Ten tijde van de Chinese Qin-dynastie werden vingerafdrukken voor het eerst ingezet voor politionele en administratieve doeleinden. Veel recenter, in 1857, experimenteerden Britse koloniale ambtenaren na het neerslaan van de Indiase Onafhankelijkheidsoorlog met het gebruik van vingerafdrukken om hun administratieve greep op de bevolking te verstevigen. “Later zou de vingerafdrukdatabank die door Europese kolonialen in Zuid-Afrika werd aangelegd mee de basis vormen voor de administratie van het apartheidsregime. De vingerafdruk als bewegingscontroletechnologie heeft dus koloniale wortels en is pas later in Europa het politieapparaat binnengeslopen.” In een werkdocument uit 2015 staat de Europese Commissie het gebruik van dwang en detentie toe wanneer mensen die asiel aanvragen of een EU-grens overschreden zonder officiële toestemming, weigeren om hun vingerafdrukken te laten nemen.

Fascinerend is ook het verhaal dat Bellinck vertelt over de vergeten Brit Francis Galton (1822-1911). “Hij is een van de grondleggers van de hedendaagse statistiek, publiceerde de eerste weerkaart in een krant en was geobsedeerd door tellen en meten: ‘Whenever you can, count’ was zijn lijfspreuk. Hij probeerde penseelstreken op een schilderij en steken in gebreide sokken te tellen. Hij wilde de kracht van gebeden berekenen, en na een erfenis begon hij op koloniale expedities gebieden in kaart te brengen voor het Britse rijk en koloniale reisgidsen te schrijven. Vanuit die ervaringen probeerde hij als achterneef van Charles Darwin diens theorieën te koppelen aan zijn eigen racistische ideeën, die bijdroegen tot het legitimeren van de genocide op de Herero en de Nama in Namibië, tot eugenetische experimenten en massasterilisaties in de VS en later ook in nazi-Duitsland. Uiteindelijk is hij zich ook beginnen te interesseren voor identificatietechnologieën en is hij vingerafdrukken beginnen te vergelijken, in de ijdele hoop dat zijn racistische theorieën ook in die vingerafdrukken leesbaar zouden zijn.”

Met de vingerafdruk dwaalt er dus een koloniale geest door ons asiel- en migratiebeleid. En Adib richt zich in het stuk via een brief aan de geest van Galton: “Galton staat voor mij voor iedereen die op uiterlijkheden afgaat. Onlangs hoorde ik over dorpen in Duitsland die grotendeels leeggelopen zijn en waar mensen op de vlucht gehuisvest worden. De overgebleven bewoners kloegen tegen journalisten dat de regering ‘gelogen’ had, omdat het geen Oekraïners bleken te zijn, alsof andere mensen op de vlucht vuil of slecht zouden zijn. Zij baseren zich net als Galton op uiterlijkheden, terwijl ons lichaam slechts een kleed vormt voor de ziel.”

Ik wil dat je luistert
In De stem van vingers staan niet Bellinck en/of Adib op de scène, maar de acteurs Musia Mwankumi en Jeroen Van der Ven. Bellinck: “Ze vertolken ons niet, want het is in deze materie niet zo dat iemand zomaar in iemand anders schoenen kan staan. De hele voorstelling is ook een breekbare poging om samen vanuit verschillende posities te zoeken naar hoe je hier een verhaal rond kan bouwen, in het besef dat ik nooit kan begrijpen wat grensgeweld voor iemand anders betekent.”

Die omzichtige aanpak past bij de visie op documentair onderzoek die Bellinck erop nahoudt. “Je hebt wat ik ‘forensische’ documentaires noem, waarin een of andere ‘waarheid’ belicht wordt en via sporenonderzoek naar een dader wordt gezocht, of je hebt wat filmmaker An van. Dienderen ‘taxidermische’ documentaires noemt, waarin iemand of een groep mensen bijna als een opgezet dier wordt tentoongesteld en wordt gekaderd als ‘exemplarisch’ voor een bepaalde cultuur. Voor mij en veel collega’s is documentaire eerder een houding en een gebaar dan een product. Het gaat over de verhoudingen die je zelf aangaat met de werkelijkheden die je onderzoekt en waar je onvermijdelijk deel van uitmaakt. Hoewel soms ook een ander medium geschikt kan zijn en Vlaanderen in vergelijking met andere contexten redelijk weinig geschiedenis heeft in documentair theater, schuilt er voor mij iets bijzonders in het in een theaterzaal delen van documentair onderzoek met een publiek. In het ritueel van avond na avond woorden herhalen die door ons als samenleving al te vaak niet worden gehoord. In zijn tekst zegt Reza: ‘Ik wil niet met je spreken, maar ik wil wel dat je luistert.’ Theater is wat mij betreft een uitgelezen plek om de daad van het luisteren te politiseren.”

En hoe voelt het voor Adib dat hij daar dan niet bij kan zijn? “Ik ben de hele tijd blijven hopen dat ik toch zou mogen komen, maar dat is niet het geval. Dat is vreemd, vreselijk zelfs. Als je iets maakt, wil je erbij zijn als het klaar is en het publiek het kan zien en feedback kan geven.”

Simple as ABC #7: De stem van vingers doet op 15 & 16/6 (20.30) de Kaaistudio’s aan, www.kaaitheater.be