Energiearmoede: 'Het was soms maar 13 graden in huis'

Een warmwaterkruik, de verwarming veel lager of een oliekachel waarvan ze weten dat hij gevaarlijk is: veel Brusselaars proberen vandaag al met alle middelen hun energierekening te beheersen. En dan moet de aanpassing van de factuur voor de meesten nog komen. “We maken net kip in de oven, dan is de keuken toch al warm.”

De lage Marollen, op een zucht van de Spaarzaamheidstraat. “Kijk, overal elektrische radiatoren. En stroom is niet alleen duur, je weet ook nooit precies hoe hoog de rekening zal worden. Dus hebben we deze.” Timo (30)* wijst naar de twee olievuurtjes op de vloer van het appartement waar hij met zijn vriendin Sandra (30)* woont. “Daarvan weten we tenminste precies hoeveel het kost: de prijs van de olie die we erin doen. Dat we een CO-vergiftiging riskeren, zo zonder luchtafvoer? Dat weten we, maar we verluchten regelmatig.”

De Duitse graficus en de Spaanse kunstenares wonen nog maar enkele maanden op het adres, maar de energiekwestie beheerst nu al een belangrijk deel van hun leven in de woning. Het duo met beperkte middelen zit daarbij, welja, tussen twee vuren. “We hebben een ongeïsoleerde buitenmuur in de slaapkamer en zodra die te veel afkoelt, krijg je daar schimmel,” vertelt Sandra. “Dus moeten we wel een vuurtje aan die muur zetten. En aan de andere kant denk je de hele tijd aan wat het allemaal zal kosten en wil je niet te veel verwarmen.” Sandra wijst naar een warmwaterkruik in de zetel. “'s Avonds heb ik die echt nodig.”

Over de stroomkosten hoorde het koppel al horrorverhalen. “We betalen nu 110 euro per maand voor stroom voor dit appartementje van zestig vierkante meter,” zegt Timo. “Maar de vorige huurder moest op het eind van het jaar nog eens 800 euro bijleggen en we hoorden zelfs over iemand die plots 2.000 euro moest bijpassen.” Op Timo's gezicht is ontzetting te lezen. “Als je van een kunstenaarsbeurs en spaargeld leeft zoals wij, is dat enorm veel. En we zijn niet de enigen die er zo mee bezig zijn. Je merkt dat de toon in dit huurhuis al snel hysterisch wordt als het over de energierekeningen gaat. De huurders blijven hier ook niet lang.”

Ook de gevaarlijke kacheltjes hebben trouwens een prijs. Een exemplaar kost 180 euro en de kosten voor de olie (Timo heeft er ondertussen een twintigliterfles bijgehaald) stijgen pijlsnel, merkte het koppel. “Van 30 euro naar 46 euro in enkele maanden. En elke wintermaand verbranden we wel zo'n fles.”

De situatie van Timo en Sandra zegt veel over Brussel, waar liefst 27 procent van de gezinnen met energiearmoede te maken krijgt, goed voor 140.000 gezinnen. Want niet enkel de prijzen voor gas gingen afgelopen jaar maal drie, ook die voor elektriciteit verdubbelden. De al dure verwarming met stroom werd zo nog prijziger. En net zoals bij het koppel uit de Marollen maakt de kwaliteit van veel Brusselse woningen het alleen maar erger. Daarbij dreigt een catch 22: net de bewoners van slecht geïsoleerde huizen zien zich verplicht de verwarming hoog te houden om schimmel te vermijden.

Houtkachel in trek

De twee Marollenbewoners zijn ook niet de enigen die naar alternatieven zoeken voor gas of elektriciteit. Ook verwarmen met hout zit vandaag fors in de lift in de stad. “We verkochten twee keer zoveel hout in de herfst, vooral in het Brusselse en Antwerpse,” zegt Willy Eggermont van Brandhout Express. “De hogere vraag en de Chinees die alle hout opkoopt, zorgden ervoor dat we eind oktober al zonder droog brandhout zaten.” Het publiek dat het bedrijf in Brussel bedient, is trouwens lang niet altijd arm, merkte Eggermont. “Veel diplomaten hebben bijvoorbeeld een houtkachel.”

Een telefoontje naar een verkoper van hout- en pelletkachels leert dat ook die de voorbije maanden steeds meer in trek zijn. “We verkopen er meer, en veel meer mensen komen ook info vragen,” klinkt het bij Cheminées Danneels op de Waversesteenweg. “Maar niet iedereen investeert er dan ook echt in.” Zo'n investering is dan ook een onzekere zaak. Het Gewest bereidt immers een verbod voor. Houtkachels stoten bijzonder veel fijnstof uit.

Zoeken naar een alternatieve verwarmingsbron, het blijft vandaag eerder uitzondering dan norm. Makkelijker en goedkoper is om langer in een verwarmde collectieve ruimte te blijven, zoals het sociaal restaurant of de bib. Een strategie die veel Brusselaars ook toepassen: de verwarming gewoon wat lager te draaien. Op zich niets mis mee, ware het niet dat die gewoonte vaak extreme proporties aanneemt, zoals bij Yasmina (45).

“Mijn vorige woning zat onder een dak dat niet geïsoleerd was,” vertelt de alleenstaande moeder. “De huisbaas liet me maandelijks 400 euro betalen voor de centrale verwarming, terwijl mijn appartement maar 65 vierkante meter was. Dus liet ik de verwarming zoveel mogelijk uit, zodat het soms maar 13 graden was in huis. Daardoor steeg de vochtigheid dan en kregen we schimmel. Het werd een vicieuze cirkel: ik was al ziek en door de toestand in het appartement raakte ik maar niet genezen, zodat ik ook geen werk kon gaan zoeken.”

Het OCMW van Brussel schoot Yasmina uiteindelijk te hulp en betaalde een deel van haar energierekeningen. De vrouw vond ondertussen een nieuwe en grotere woonst, waar de energiekosten maar een fractie bedragen van die in het dakappartement. Yasmina is ook weer aan het werk.

Winterdoden

De situatie die Yasmina beleefde, heeft een naam: verdoken energiearmoede. Naar schatting 10 procent van Brusselse gezinnen – 55.000 in totaal – heeft een abnormaal laag energieverbruik, dat gelinkt wordt aan extreme zuinigheid. Dat bleek onlangs nog uit de energiebarometer van de Koning Boudewijnstichting. “Je hoort weleens dat de beste energie de energie is die je niet verbruikt,” zegt Véronique van der Plancke van expertise- en ondersteuningscentrum Social Energie. “Maar dat principe kan ook gevaarlijk worden. Vooral in het Verenigd Koninkrijk zijn 'excess winter deaths' zo een echt thema geworden: de extra wintersterfte, onder meer door energiearmoede.”

Wie moeilijkheden heeft om zijn energiefacturen te betalen, kan net als Yasmina aankloppen bij het OCMW, dat via het energiefonds kan helpen om de rekening betalen. Navraag bij het OCMW van Brussel leert dat steeds meer mensen dat ook doen. In 2021 kwamen daar 1.800 aanvragen binnen, ruim 200 meer dan een jaar eerder. “De stijging is vooral duidelijk vanaf oktober,” zegt Jan Willems, die aan het hoofd staat van de dienst schuldbemiddeling en energie bij het Brusselse OCMW. “Maar we verwachten dat het er nog heel wat meer worden. Veel mensen hebben hun afrekening nog niet gekregen en zullen pas over enkele maanden begrijpen hoe hoog de stijging is.” Voor een goed begrip: die stijging zal enkel gelden voor wie vandaag een contract met variabele prijs heeft. In Brussel gaat het om 45 procent van de gezinnen die met gas verwarmen, bepaald geen peulenschil.

Willems maakt zich vandaag vooral zorgen om de mensen die niet vertrouwd zijn met het OCMW. “Het klassieke kwetsbare publiek kennen we en die mensen hebben recht op een sociaal energietarief. Maar daarnaast zal deze verhoging ook de groep treffen die hier nog nooit heeft aangeklopt, maar voor wie enkele honderden euro's meer per maand wel dramatisch veel geld is. Heel wat mensen die werken zien het OCMW als een instelling voor sukkelaars of kennen ons aanbod niet, maar zullen de hulp toch nodig hebben. Als die de weg maar vinden.”

Willems kijkt ook naar de federale regering. Die moet voor hem de huidige regeling rond het sociaal tarief verlengen. Die regeling bepaalt dat een veel grotere groep recht heeft op een sterk verminderd energietarief, maar loopt eind maart af. Traditioneel genieten ruim 500.000 gezinnen in België zo'n tarief, de uitbreiding verdubbelt dat aantal bijna. “Als er geen verlenging komt, dreigt voor veel mensen een echte 'bill shock' in april.”

Verwarmen met kip

Anspachlaan, hartje Brussel. Als we bij Agathe binnenstappen, is haar vriend David net bezig een ovenschotel met een hele kip voor te bereiden. “Zo wordt de keuken tenminste warm,” grijnst Agathe, die net als haar partner dik ingeduffeld is. De thermostaat in het dakappartement staat normaal op 18 graden, een bewuste keuze die de galopperende energierekening wat moet intomen.

“Ons energievoorschot blijft maar stijgen, van 65 euro naar 90 nu al,” vertelt de dertiger die als job culinaire chocoladeworkshops begeleidt. “Verdere verhogingen heb ik geweigerd, maar de leverancier heeft al laten weten dat we daardoor binnenkort een veel hoger voorschot zullen moeten slikken. We gaan richting 200 euro, voor een appartement van 60 vierkante meter, met lage plafonds en een slaapkamer waar de radiator op nul staat!”
We krijgen een rondleiding en zien de slaapkamer in de punt van het dak. Het is er frisjes. Ons oog valt op de dunne laag dakisolatie en op een kanjer van een elektrisch vuur naast het bed. “Die gebruiken we maar heel even, voor we gaan slapen.”

Net als bij Sandra en Timo is het vooral de combinatie met de financiële situatie die de energiekwestie hier existentieel maakt. “Door corona waren er veel minder chocoladeworkshops, en mijn vriend is regisseur op filmsets en was door corona een jaar werkloos. Je zou voor minder op je energieverbruik beginnen te letten.”

Agathe merkt ook hoe rondom haar een soort energiestress om zich heen grijpt. “Mijn nichtje schoot onlangs in paniek toen ik de verwarming bij haar thuis wou verhogen, omdat ze weet dat de factuur gepeperd is. En ook op het werk worden energiekosten langzaam een obsessie. Als ik 's ochtends aankom, is het 13 graden in de keuken. Op verschillende verdiepingen hebben we de verwarming uitgeschakeld en koelkasten uit gebruik genomen. “T'as éteint? T'as coupé?” De chef is er de hele tijd mee bezig, maar we hebben dan ook een moeilijk jaar achter de rug.”

Verplichte renovatie

Hoe moet het beleid nu inspelen op de razendsnel stijgende energieprijzen? Door de regeling rond het sociaal tarief te verlengen, zegt ook Véronique van der Plancke van Social Energie. “Gezinnen die van dat tarief genieten, betaalden in november gemiddeld 118 euro per maand voor elektriciteit én gas. Als ze die regeling verliezen, wordt dat 312 euro.”

Van der Plancke breekt ook een lans voor een gereglementeerde energieprijs. “Frankrijk en Spanje hebben een systeem waarbij de stijging van de energieprijzen wordt beperkt. Het mechanisme is vrij complex, maar het komt erop neer dat de regering dat kan afdwingen door rekening te houden met de prijsevoluties van verschillende energiebronnen.” De gasprijs blokkeren tot april, zoals Frankrijk deed, ligt hier al moeilijker. De zuiderburen staan daarvoor sterker in de schoenen, omdat de regering er ook een belangrijke aandeelhouder is in de belangrijkste energie­bedrijven.

Energierekeningen subsidiëren en reglementeren kan helpen, maar minstens even belangrijk is een ambitieus renovatiebeleid, benadrukt Van der Plancke, waardoor het verbruik drastisch naar beneden gaat. “We moeten daarbij naar een renovatieverplichting en tegelijk bewaken dat de kosten niet worden doorgeschoven naar de huurders.” Het Brussels Gewest werkt alvast aan een renovatieverplichting met sociale correcties tegen 2030. “Dat eigenaars verplichten moeilijk ligt? Klopt, maar vroeg of laat zullen we toch moeten inzien dat we het aan elkaar verplicht zijn om aan de wereld van morgen te bouwen.”

(*) Timo en Sandra zijn schuilnamen, hun namen zijn bekend bij de redactie