Veel nieuwe gezichten bij voedselbanken en OCMW's: ‘Hulp vragen was aartsmoeilijk’

Muren vol vocht, maar de verwarming gaat niet aan, omdat er geen geld is. De gevolgen van de energiecrisis worden steeds duidelijk en dat is ook in de rij aan de Brusselse OCMW’s te zien: daar duiken nieuwe gezichten op.

De wachtrij aan voedselbank Tabita in Laken reikt donderdagmiddag tot aan de straat. Een voor een krijgen de wachtenden een nummertje dat in willekeurige volgorde zal worden afgeroepen. Zo vermijdt André Vandeput (74) – al twaalf jaar medeorganisator van de voedselbank – dat zich al in de vroege uurtjes een wachtrij zou vormen.

“Wij zijn altijd al een spiegel van de problemen in de wereld geweest. Eerst hadden we hier Brazilianen, dan Armeniërs en vandaag vooral Oekraïners,” vertelt Vandeput. “Door de stijgende energieprijzen zien we de laatste weken niet alleen méér mensen om hulp vragen; het gaat ook om een ander publiek. Elke week krijgen we minstens tien nieuwe aanvragen.” De vicevoorzitter van de voedselbanken regio Brussel-Brabant, Luc Rogge, bevestigt dat het aantal aanvragen blijft stijgen.

Wie dat het best ziet, is Sylvia Cutaia (49), die als vrijwilliger al tien jaar de taak op zich neemt om te selecteren wie bij Tabita recht heeft op een voedselpakket. “Voordien kregen we vaak mensen zonder papieren, of recenter Oekraïners over de vloer. Sinds kort zien we dat die groep steeds vaker wordt aangevuld door Belgen en gepensioneerden. Zelfs mensen die een inkomen hebben – of dat nu uit werk of via een uitkering is – komen vandaag langs. We bekijken geval per geval, maar de selectie is erg moeilijk. Ik zie zowel mannen als vrouwen huilen.”

Ergens vooraan in de rij staan Mireille Goossens (68) en Viviane Van Eys (79) geduldig te wachten. De vriendinnen bezoeken al een tweetal jaar samen de voedselbanken, maar sinds enkele maanden gaan ze ook samen eten bij Restos du Coeur. Ze zijn de enige bezoekers die met naam en toenaam willen getuigen – de anderen blijven uit schaamte liever anoniem. “De laatste maanden voel ik de crisis echt hard,” vertelt de Molenbeekse Goossens. “Uit noodzaak recupereer ik het water uit mijn bad om in de wc te gebruiken. Er zijn dagen dat ik de verwarming niet meer aanzet, en als ik het doe, dan is dat op maximaal 19 graden.”

“Naar de Restos du Coeur gaan we nog maar een paar maanden,” vult Van Eys uit Anderlecht aan. Ze legt haar hand even onder het been van haar vriendin om het warm te krijgen. “Omdat de facturen maar bleven stijgen, gaan we daarheen voor voedselpakketten én om er te eten. De huur, energiekosten, dokterskosten en dan nog eens eten: het wordt te veel voor ons pensioentje. Ik heb een zoon, maar ik ben er trots op dat ik hem niet om hulp moet vragen.”

Nieuw publiek

Niet enkel de voedselbanken zien een toeloop van mensen in nood. Ook bij de OCMW’s staat de telefoon roodgloeiend. Door de energiecrisis kreeg het OCMW van de Stad Brussel in november drie keer zoveel aanvragen in vergelijking met dezelfde maand de jaren voordien. Zonder de cijfers voor december al te kennen, kreeg het OCMW dit jaar al 1.966 hulpaanvragen, terwijl dat er 980 waren voor heel 2020.

In de andere Brusselse OCMW’s is dezelfde trend te zien. In Anderlecht registreren ze dubbel zoveel berichten en telefoontjes. “De aanvragers zijn vaak in paniek als ze contact opnemen. Mensen krijgen energiefacturen die zo hoog zijn als hun huur. De helft van de nieuwe aanvragers krijgt geen leefloon: het gaat om mensen met een salaris, een werkloosheids- of ziekte-uitkering. We krijgen zelfstandigen over de vloer die de eindjes niet meer aan elkaar kunnen knopen en hebben zelfs al ambtenaren geïnformeerd die hun maandelijkse energierekening niet meer kunnen betalen. Die mensen komen niet in aanmerking voor een sociaal tarief of een ander sociaal recht. Vaak gaat het om alleenstaande moeders of vaders.”

“We zien meer vragen naar informatie binnenkomen, maar ook meer gezinnen die in financiële problemen raken,” zegt ook Jan Willems van OCMW Stad-Brussel. “We zijn voor een aantal gemeenten in de fase van de eerste, jaarlijkse energieafrekening beland, waardoor het probleem zich nog meer stelt. Ook wij zien een ‘nieuw publiek’: zelfs loontrekkenden en eigenaars komen langs. Het gaat vaak om burgers die nooit hadden gedacht dat ze op een dag naar het OCMW zouden moeten gaan. De duurdere energiefactuur speelt de grootste rol.”

In het OCMW van Schaarbeek duurt het intussen bijna twee maanden vooraleer iemand aan een afspraak raakt. “Al zijn we altijd beschikbaar voor erg dringende gevallen,” zegt Jean-Michel Kabamba van OCMW Schaarbeek. “Het is ontzettend druk. We zien ook veel mensen uit de middenklasse komen. Soms zelfs gezinnen met twee inkomens die het moeilijk krijgen als ze een afrekening van pakweg 5.000 euro krijgen. We helpen niet noodzakelijkerwijs met geld. Soms verlenen we ook advies of komen we met een afbetalingsplan.”

Aicha* (61) is zo iemand die nooit had gedacht op een dag naar het OCMW te moeten gaan. Met haar 65-jarige partner en twee kinderen van 24 en 26 jaar oud woont ze in haar eigen huis in Neder-Over-Heembeek. Haar echtgenoot is sinds twee jaar op pensioen. Aicha zelf werkte als verpleegster in een rusthuis, maar viel sinds kort terug op een ziekte-uitkering. De oudste zoon werkt.

“Gisteren ging ik voor de allereerste keer in mijn leven naar het OCMW,” vertelt Aicha. “Ik was er echt niet goed van. Ik heb nooit problemen gehad, altijd alles correct betaald en altijd gewerkt. Maar nu ik een ziekte-uitkering heb en mijn man op pensioen is, en ik een zoon heb die niet werkt, kon ik niet anders. Het is een energiefactuur van meer dan 2.300 euro en het voorstel om maandelijks 400 euro voorschot te betalen, die de emmer deden overlopen. Dat kunnen we niet betalen. Ik vond het aartsmoeilijk om hulp te vragen. Of ze ons kunnen helpen, weet ik nog niet. Maar het is toch niet normaal dat zelfs de middenklasse haar facturen niet meer kan betalen?”

Slechte huizen

Cijfers over de stijging van armoede in het Brussels gewest zijn er nog niet, zegt het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel. Maar dat die stijging er is, daar twijfelen onderzoekers Anke Verbeke en Marion Englert niet aan. Voor Brusselaars komen stijgingen in de energiefactuur bovendien doorgaans harder aan.

“Brusselse gezinnen worden gemiddeld meer onder druk gezet omdat er sowieso al meer armoede is en de huisvestingskosten er bovendien hoger liggen dan in andere gewesten. Daarnaast consumeren heel wat woningen in Brussel veel energie en zijn ze moeilijk te verwarmen,” aldus Verbeke en Englert. “De buffer van de Brusselaars is gewoonweg lager. Dat geldt zeker voor de oudsten: 13 procent van de Brusselse 65-plussers ontvangt bijvoorbeeld een inkomensgarantie voor ouderen, dat is drie keer zoveel als in Vlaanderen.”

“Nog vóór de explosie van de energieprijzen kende al ruim 26,5 procent van de Brusselse bevolking een vorm van energiearmoede,” klinkt het. “Deze crisis zal bepaalde groepen niet enkel dieper raken, maar zal ook in de breedte uitzwermen. Ook mensen met een kleine buffer worden nu geraakt.”

De energiecrisis veroorzaakt niet enkel betalingsproblemen, mensen kunnen er ook ziek van worden. Dat merken ze bij de groene ambulance, een dienst van Leefmilieu Brussel die de gezondheidsproblemen veroorzaakt door vocht en schimmels in woningen aanpakt. De groene ambulance wordt ingeschakeld op doktersaanvraag. “Een stijging in het aantal aanvragen zien we nog niet,” zegt diensthoofd Sandrine Bladt. “We merken wel heel duidelijk dat mensen hun verwarming niet meer durven aan te zetten. Vochtige woningen worden daardoor nog vochtiger. Ondanks de crisis zouden we moeten blijven verwarmen. Ik verwacht deze winter echt een rampscenario voor sommige mensen.”

Voor Florence* (37), haar 49-jarige partner en hun vierjarige dochtertje brak dat rampscenario al aan. Al acht jaar wonen ze in een huurappartement in het Brussels gewest, maar sinds drie jaar kampen ze met enorme vochtproblemen. “Mijn man heeft de ene bronchitis na de andere, ik heb vorig jaar zeven keer een sinusitis gehad en mijn dochtertje heeft huidproblemen. De dokter liet de groene ambulance langskomen.”

“Het verdict is dat de muren vol vocht en schimmel zitten en dat we moeten verwarmen. Ik ben diëtiste en mijn partner werkt in de evenementensector, maar onze financiële situatie is ingewikkeld. Over dat verwarmen hebben we twee keer nagedacht: we kennen de prijzen immers. We zijn zo in paniek over de factuur dat we de verwarming maximaal twintig minuten aanzetten. Maar zo blijven de muren vol vocht zitten. Omdat de oorzaak niet duidelijk is, wil de eigenaar niet tussenbeide komen. Ik denk dat er niets anders opzit dan een nieuwe plek te zoeken.”

Overheidssteun

Hoewel er nog geen cijfers beschikbaar zijn, lieten gerechtsdeurwaarders in september al weten een nieuw profiel van de schuldenaar te zien. “Daar waar ze vroeger vooral gezinnen ontmoetten die door tegenslag of ongeluk grote schulden hadden, zien ze nu tweeverdieners die de fel gestegen kosten van het leven niet kunnen behappen. De lagere middenklasse en de zelfstandigen komen in beeld,” stond in een persbericht.

“De energiecrisis is vooral een koopkrachtcrisis,” verklaart VUB-socioloog Christophe Vanroelen. “De indexaanpassingen zullen – met vertraging – een groot stuk van het koopkrachtverlies goedmaken, maar dat geldt niet voor iedereen. In Brussel zijn er meer mensen die uit de boot vallen. Hebben mensen door een bepaalde administratieve kronkel het sociaal tarief niet gekregen? Is hun woning dermate slecht geïsoleerd? De index blijft een erg gemiddelde aanpassing.”

Of de armoede daadwerkelijk toeneemt, daarvoor moeten we nog even afwachten, waarschuwt Vanroelen. “Vandaag zien we dat het risico om in armoede te belanden in 2020 – te midden van de covidcrisis – gedaald is dankzij overheidssteun. We zitten nu midden in een schrijnende situatie, maar het is evenzeer mogelijk dat we in 2024 tot dezelfde conclusie komen wat dit jaar betreft: dat de armoede niet steeg dankzij sterke overheidsinvesteringen.”

Huisdokters zien van de besparingen op verwarming voorlopig nog geen weerslag op de fysieke gezondheid, klinkt het bij de Brusselse Huisartsenkring. “Zelfs mensen die het ogenschijnlijk goed leken te hebben, blijken nu op de kleine dingen te moeten letten. Het is de angst die nu vooral speelt. Voor de mentale gezondheid heeft dat wél gevolgen.”

*Aicha en Florence zijn schuilnamen