'Brussel was de belangrijkste mijlpaal in het leven van Karl Marx'

“In 1983 was Marx honderd jaar dood. In opdracht van de toenmalige BRT werkte ik een dossier uit voor een docudrama, dat een vervolg kreeg in boekvorm. Maar veel exemplaren van het boek gingen uiteindelijk door de papierversnipperaar. In de jaren tachtig had Marx duidelijk afgedaan. Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel, leek Marx zelfs helemaal dood.

Maar vijftien jaar van ongebreideld kapitalisme deden de belangstelling voor Marx weer aanwakkeren. In 2005 publiceerde het Davidsfonds een geactualiseerde versie van het boek en de volledige oplage ging de deur uit. Het bijzondere aan mijn boek is de sterke focus op het leven van Marx in Brussel. In de meeste algemene biografieën gaat het slechts kort over zijn Brusselse periode. Dat is heel eigenaardig, want Brussel was de belangrijkste mijlpaal in zijn leven.”

Waarom vestigde Marx zich destijds in Brussel?
Edward De Maeeschalck: Midden 19de eeuw was Marx nog geen internationale bekendheid, maar hij was berucht. Eerst werd hij uit Keulen verdreven wegens zijn te progressieve standpunten als hoofdredacteur van de Rheinische Zeitung. Van Keulen ging het naar Parijs, waar hij ook al gauw moest opkrassen.

Na Parijs had hij de kans om naar Londen te verhuizen, maar Marx koos bewust voor Brussel. In de hoofdstad van het toen nog jonge België woonden veel Duitse arbeiders, die Marx met zijn ideeën hoopte te overtuigen.

Bovendien was Marx er zeker van dat hij in Brussel niet in de gevangenis zou belanden. België had toen een van de meest progressieve grondwetten, met een strikte scheiding der machten en vrijheid van pers, taal en vereniging. België was een vrijplaats voor alle mogelijke revolutionairen.Victor Hugo, Charles Baudelaire en zoveel anderen vonden hier een veilig onderkomen. Ook vandaag nog. Dat de Catalaan Puigdemont net naar hier kwam, heeft daarmee te maken. Dat is niet alleen omwille van de Europese Unie, Brussel staat bekend als een vrijhaven. Ook Marx was destijds dus welkom in ons land. Op voorwaarde wel dat hij niets publiceerde over politieke thema’s.

Hield Marx zich aan die voorwaarde?
De Maeeschalck: Tijdens zijn verblijf in Brussel heeft hij veel nagedacht en aanvankelijk publiceerde hij niets. Het was een periode van bezinning. Aan de linkerkant van het politieke spectrum bestonden zoveel ideeën, dat het volgens Marx belangrijk was om eerst een concrete richting te bepalen.

Dankzij de oprichting van het Communistisch Correspondentie Comité, de voorloper van de Bond der Communisten, waren er nauwe contacten tussen Marx en communisten in heel Europa. In Brussel bracht Marx ook veel tijd door in het gezelschap van Friedrich Engels, de auteur van De toestand van de arbeidersklasse in Engeland.

Volgens Marx en Engels zou het kapitalisme uiteindelijk leiden tot een opstand van de lagere klasse, die de heersende klasse van het toneel zou stoten. Marx was heel profetisch. Ooit komt het er, maar hij preciseerde niet wanneer. Volgens Marx was een klasseloze maatschappij het doel en moest alles worden gedaan om in die richting te evolueren.

Begin 1848 verscheen Het Communistisch Manifest en was het duidelijk waar Marx voor stond.

Heeft de toenmalige sociaal-maatschappelijke situatie in Brussel een invloed op zijn visie gehad?
De Maeeschalck: Absoluut. Brussel met een boven- en een benedenstad was letterlijk en figuurlijk een voorbeeld van een gespleten samenleving. In de bovenstad woonde de bourgeoisie, die meedogenloos neerkeek op het proletariaat. In de benedenstad leefden de arbeiders in kleine huisjes vlak bij de Zenne, die een broeihaard van ziektes was.

De rijken werden alsmaar rijker, de armen alsmaar armer. Marx zag Brussel evolueren naar het Engeland waarover Engels al enkele jaren eerder onheilspellend had geschreven. De situatie in Brussel bevestigde dus dat toekomstbeeld. Daarbij komt nog dat Marx hier net was op het moment van de grote hongersnood, die veroorzaakt was door de mislukte aardappeloogst van 1846. Het was een dieptepunt van de armoede in ons land en Vlaamse boeren vluchtten massaal naar de stad.Bijgevolg vonden de ideeën van Marx eerst veel meer gehoor bij de Vlamingen. Pas na 1848 veranderde die situatie. Door de invloed van de Kerk en de katholieke politici gingen de Vlamingen gematigder reageren en het waren de Walen die een radicalere weg insloegen.

Wanneer heeft Marx Brussel uiteindelijk verlaten?
De Maeeschalck: In februari 1848 brak in Frankrijk de revolutie uit. Andere Europese landen volgden. In België, dat al een liberale grondwet had, bleven de opstanden beperkt, maar de regering bleef alert. De politie volgde het doen en laten van Marx, die redevoeringen hield en striemende artikelen schreef. Daarmee overtrad hij de voorwaarde om in België te kunnen blijven.

Maar er waren ook verdachte geldtransfers. De politie vermoedde dat Marx geld had ontvangen om wapens te kopen, terwijl het uiteindelijk om een erfenis ging. Marx belandde zelfs even in de cel. Hij werd het land uitgezet en keerde terug naar Parijs. Enkele jaren later ging het richting Londen, waar hij in 1883 overleed. Maar de woorden die vandaag op zijn grafsteen staan gegrift, had hij al lang voordien in Brussel bedacht: ‘Filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd. Het komt erop aan de wereld te veranderen.’

Vijf plekjes: het Brussel van Marx

Marx woonde samen met zijn echtgenote en drie kinderen op vijf verschillende plaatsen in Brussel. Helaas bestaan de meeste van die hotels en woningen niet meer. In Elsene hangt wel nog een herdenkingsbordje aan zijn voormalige woning in de Jean d’Ardennestraat (nummer 50), waar hij met zekerheid Het Communistisch Manifest heeft geschreven. Vandaag is er een yogacentrum gevestigd.

Op de Grote Zavel – net boven de voormalige muziekwinkel Ut Pictura Musica – vergaderden Marx en de andere leden van het Communistisch Correspondentie Comité.

Vlak bij de Grote Markt, in het Maison des Meuniers, hield Marx in januari 1848 een opmerkelijke toespraak over vrijhandel. Helaas is het huis momenteel omringd door stellingen. In diezelfde buurt zat Marx overigens even vastin de gevangenis, die intussen plaats heeft gemaakt voor hotel Amigo.

Het opvallendste spoor van Marx is De Zwaan op de Grote Markt. Destijds kwam de door Marx opgerichte Deutsche Arbeiterverein hier samen. Op woensdagavond was er telkens een lezing en op zondagavond, met de vrouwen erbij, was er tijd voor vertier.

De legende wil ons doen geloven dat Marx hier aan zijn Communistisch Manifest heeft gewerkt, maar geen enkele biograaf wil dat bevestigen. Op oudejaarsavond 1847 vierde Marx wel het nieuwjaarsfeest mee. Een fait divers dat intussen in vier verschillende talen is aangebracht op de gevel. En zo merken toch enkele aandachtige toeristen op dat Marx in Brussel te gast was.