Stijn Coninx in de bres voor de slachtoffers van de Bende van Nijvel

Met Niet schieten klaagt Stijn Coninx een kwarteeuw na de Oscar-nominatie voor Daens opnieuw wantoestanden aan die een democratie zich niet kan veroorloven. Hij verfilmde het boek van David Van de Steen. Die was negen toen de Bende van Nijvel zijn been aan flarden schoot en zijn ouders en zus vermoordde. “Ik had er ook een comedy van kunnen maken.”

Acht mensen liquideerde de Bende van Nijvel tijdens haar laatste, hallucinant gewelddadige overval: die op het warenhuis Delhaize in Aalst op 9 november 1985. Onder hen de zus, de vader en de moeder van de negenjarige, zelf zwaargewonde David Van de Steen. De beruchtste gangsterbende van het land is nooit gevat en tot op vandaag verhit het aanslepende falen van het gerecht de gemoederen. In Niet schieten reconstrueert Stijn Coninx het nationale trauma aan de hand van het verhaal van Van de Steen. Hij werd opgevoed door zijn grootouders. Vooral zijn grootvader, schitterend vertolkt door Jan Decleir, weerde zich tegen het onbegrijpelijk klungelige onderzoek.

Waar was je op 9 november 1985?
STIJN CONINX: Dat herinner ik mij niet meer. Toen David Van de Steen me eind 2010 contacteerde met de vraag om zijn boek te verfilmen, wist ik wat de details betreft van toeten noch blazen.
De periode herinner ik mij wel scherp. De warenhuizen werden bewaakt en dat maakte ferme indruk op de mensen. Ik was druk in de weer als eerste assistent, ik vermoed dat ik toen Guido Henderickx hielp met Skin. Ik woonde toen in het centrum van Brussel en reed met verschillende tweedehandswagens van Volkswagen Golf. Een daarvan was in Brussel gestolen en daar werd niet licht over gegaan, want de Bende van Nijvel gebruikte Golfs.

De onopgehelderde aanslagen en moorden maken nog steeds veel los. Hoe verklaar je dat?
CONINX: Het is een stuk geschiedenis dat nog niet kan worden opgenomen in de geschiedenislessen omdat het nog niet tot het verleden behoort. Het is nog niet afgerond. Die aanslagen waren een moderne vorm van oorlogvoering en staan nog heel dicht bij ons. De leefwereld van de jaren 1980 is behoorlijk herkenbaar voor mensen van nu. De auto’s zijn wat ouder en de uniformen zijn veranderd, maar dat is het zowat. Na de IS-aanslagen dook het gevoel van toen weer op: een gevoel van grote angst, deels gecreëerd door ineens alles te bewaken en te controleren.

Dertig jaar later is er nog altijd geen enkel resultaat. Er zijn wat wapens gevonden, de Borains zijn een paar keer opgepakt en weer vrijgelaten, en dat is het. Ik zag de vraag van David en van de slachtoffers in het algemeen als een noodkreet. Het boek van onderzoeksjournaliste Hilde Geens heet Beetgenomen. Zestien manieren om de Bende van Nijvel nooit te vinden. Het is opletten om niet in cynisme te vervallen. Ik had er een comedy van kunnen maken.

Hoe komt dat volgens jou? Was het onderzoek tot nog toe een onwaarschijnlijke knoeiboel of geloof je in sabotage?
CONINX: Ofwel wonen we toevallig in een land waar mensen zo dom zijn dat ze geen gangsters kunnen vinden en dat over zoveel wouden en wildernis beschikt dat je er spoorloos kan verdwijnen. Ofwel klopt er iets niet. David en zijn grootvader hebben zich simpele vragen gesteld. Ze rekenden uiteraard eerst op het gerecht. Niemand gaat ervan uit dat de daders na dertig jaar nog niet opgespoord zijn.

Er zijn grote vraagtekens, ongewone theorieën en er bestaan complottheorieën, maar zo onontwarbaar is het dossier helemaal niet. Laat je niet doen door de dooddoener dat “er zoveel wordt gezegd.” Er is gigantisch veel intelligent denkwerk verricht. Vooral door onderzoeksjournalisten. Het onderzoek is tegengewerkt door bewust pv’s niet door te geven en te profiteren van een Belgische structuur met taalgemeenschappen die amper met elkaar communiceren. Daar zijn we nog steeds niet helemaal vanaf. Ik denk aan gangsters die na een overval bewust vluchten naar een andere Brusselse politiezone, omdat ze weten dat de zones toch niet met elkaar communiceren.

Het probleem is dat alles waar is. Dé Staatsveiligheid en dé rijkswacht zaten er niet tussen, maar wel mensen van de Staatsveiligheid, de rijkswacht en Westland New Post (een extreemrechtse en pseudomilitaire organisatie, nr).

Mogen we blijven hopen op een ontmaskering van de Bende van Nijvel?
CONINX: Wie zal de eerste minister van Justitie zijn die de moed heeft om tot op het bot te gaan, dat is de vraag! Koen Geens? Zijn opvolger? Wie?
Het blijft de moeite om door te gaan. De daders lopen nog vrij rond en de zaak leeft nog. Dat heb ik de voorbije jaren ervaren.

Flagey profiteert van de release van Niet schieten om vijf films van jou te hernemen. Welke film raad je een jonge twintiger aan die Daens al op school heeft gezien?
CONINX: Moeilijke vraag. Ik denk dat Hector een originele, leuke film is. Verder dan de maan vind ik een van mijn betere films, maar is destijds op een rare manier in de mist verdwenen. Weinig mensen hebben hem gezien. Bij je eerste films doe je wat je voelt. Dat zie ik terug bij veel jonge cineasten. Niemand kent je en je doet je zin. Er is een periode geweest dat ik te theoretisch nadacht over wat voor film ik moest maken. Dat wil ik niet meer doen. Je hebt maar zoveel tijd ter beschikking. Je moet in dit leven dus goed kiezen waar je je mee bezighoudt.

Vandaar Niet schieten. Vandaar dat ik tussen de soep en de patatten naar Ethiopië gevlogen ben om een documentaire te draaien. Je kan je met jezelf en je eigen problemen of duistere kant bezighouden. Doe gerust. Maar dat is niet mijn keuze.

Straks komt er nog een tweede film van me uit: Sinterklaas en de wakkere nachten. Daarvoor werkte ik samen met Hugo Matthysen, die ik humoristisch heel sterk vind. Het hoeft niet altijd ernstig te zijn. Ik heb altijd al een goede band gehad met komieken. Mijn kinderen vragen regelmatig of ik niet “voor één keer” serieus kan zijn.

AVANT PREMIERE 'NIET SCHIETEN' 4/10, 20.30, Flagey
De avant-première van Niet Schieten zal in Flagey bijgewoond worden door regisseur Stijn Coninx, acteurs Jan Decleir, Elke Van Mello en Charlotte De Bruyne en auteur David Van de Steen.

NIET SCHIETEN, Release 10/10