Meer jongeren met mentale problemen: ‘Wie in twee werelden opgroeit, loopt soms verloren’

Zangeres Ikraaan wond er geen doekjes om en noemde haar album 'Geestelijke Gezondheidszorg'. Het werd een getuigenis van de strijd met haar innerlijke demonen. Ze is niet alleen: een steeds groter deel van de Brusselse jeugd worstelt met mentale problemen. En opvallend: enkele typisch grootstedelijke fenomenen versterken die depressieve gevoelens.

"Ik voelde me bijna altijd angstig,” vertelt Fatima (17). Een moeilijke gezinssituatie, maar ook het perspectief van een onzekere toekomst wogen en wegen op de jonge vrouw, die anoniem wil getuigen over haar strijd. “Lange tijd kon ik niet slapen. Ik wou niet meer naar buiten. Ik voelde me gelukkig in de pijn. Toen ik elke dag paniekaanvallen kreeg, besefte ik dat ik hulp moest zoeken.” Fatima vond – gelukkig – de nodige therapeutische ondersteuning. “Ik voel me sterker worden met de tijd.”

Jongeren die zoals Fatima met mentale problemen kampen, ze zijn met steeds meer in Brussel. De praktijken lopen vol door een toename aan zorgvragen. Nog vorige week maakte de VUB cijfers bekend over het aantal studenten dat een beroep doet op een psycholoog. De universiteit biedt studenten met mentale problemen acht gratis sessies aan. In 2019 kregen 2.520 VUB-studenten begeleiding van een studentenpsycholoog. Dat aantal steeg tot 3.283 in 2020 en 3.700 in 2021. Maar tegenover elke jongere die geholpen raakt, staat een veelvoud dat het zelf moet uitzoeken. Een ongezonde situatie. En bovendien: Brussel blijkt helemaal niet genadig op dat vlak. Opgroeien in een grootstedelijke context versterkt net die gevoelens van depressie en burn-out.

Culturele achtergrond

Als grootstad wordt Brussel getekend door internationalisering en migratie, met driekwart van de inwoners met buitenlandse roots. Daardoor groeit een groot deel van de jeugd op in minstens twee culturen: die van de originele herkomst, en die daarbuiten – de school, de straat, de samenleving. “Die hoeven niet altijd te conflicteren,” zegt Jef De Block van TEJO BXL, een vrijwilligersorganisatie die therapeutische hulpverlening biedt aan tien- tot twintigjarigen. “Maar evengoed leidt dat tot verwarring. Ik ken veel scholieren die zich, aangemoedigd door de leerkracht, mondig en kritisch uitlaten. Maar thuis zwijgen en luisteren ze, omdat het zo hoort. Wie in twee werelden woont, dreigt soms verloren te lopen. Welke versie van mezelf ben ik namelijk echt?”

En dan is er de rol van de ouders. “Die nemen niet altijd de tijd om te spelen met de kinderen, uit schrik om de sociale hiërarchie te mixen,” zegt Saddaf Gondal, psycholoog bij SONJA Erteejee, een samenwerkingsverband van een veertigtal organisaties actief in de Brusselse jeugdhulp. “Als een kind dat opgegroeid is in dat kader dan hoort van een klasgenootje dat regelmatig gaat voetballen met zijn vader, dan beginnen de vragen. Waarom doen mijn ouders dat niet? Omdat ze mij niet graag zien?”

Volgens De Block veroorzaken die verschillende rollen en gedragscodes een geestelijke tweespalt, die veel energie kost om te overbruggen. “In een poging om voor iedereen goed te willen doen, zullen sommigen hun eigen verlangens aan de kant schuiven,” vult Gondal aan. “Maar dat drukt op den duur op het gemoed, en kan leiden tot tal van reacties.”

Reacties die zich in verschillende vormen manifesteren: hevige stressmomenten, spontane huilbuien, faalangst, eet- en concentratieproblemen, een diepe vermoeidheid … maar ook spijbelen, sociaal isolement, ongehoorzaamheid of agressief gedrag – externe uitingen van een intern conflict.

Discriminatie

Waar culturen samenkomen, steken vaak ook racisme en discriminatie de kop op. “Lange tijd dacht ik er niet bij na, dat ik zwart was,” getuigt de in Brussel wonende zangeres Ikraaan (24). “Het boeide me niet. Ik leefde tussen mijn vrienden. Maar door minder kansen te krijgen, en door Black Lives Matter, werd ik mij ervan bewust. Ik werd verplicht om me bezig te houden met mijn huidskleur. Dat maakte me kwaad.”

Ikraaan weet maar al te goed wat het doet met een mens: systematisch verengd worden tot je uiterlijk, en alle daarmee gepaard gaande associaties. “Van kleins af voelde ik die ongelijkheid. Via het watervalsysteem in het onderwijs. Of door verplicht Sinterklaas en Zwarte Piet te moeten vieren, een heel vreemd gevoel voor een peuter.”

Ikraaan lanceerde in april 2022 haar debuutplaat met de veelzeggende titel ‘Geestelijke Gezondheidszorg’. Haar album legt op een ruwe, maar eerlijke manier getuigenis af van haar strijd met haar innerlijke demonen – vaak het geïnterioriseerde oordeel van de andere. Niet toevallig zingt ze in het nummer ‘Zwarte Vijvers’ (geen referentie aan de metrohalte in Molenbeek): ‘Boze zielen zuigen mij leeg/daarom dat ik me in twee verdeel.’

Veel mensen van kleur lijden in stilte, zegt de zangeres. “Ze verbergen zichzelf om aanvaard te worden. Maar wie ben je dan? Waar sta je als individu nog voor? Om die vragen voor mezelf te kunnen beantwoorden, verdiepte ik me in filosofie en psychologie, en via de muziek kon ik mijn frustraties de vrije loop laten.”

“Dat racisme, die discriminatie en uitsluiting verhinderen mensen te zijn wie ze willen zijn, en ondermijnen het geloof in het eigen kunnen,” bevestigt Gondal. Onlangs sprak ze nog een meisje dat, samen met haar moeder, op zoek ging naar een huis. Pas toen de twee vrouwen beslisten om de panden zonder hoofddoek te bezoeken, lukte het om een huurcontract af te sluiten. “Dat tekent een persoon.”

“Maar,” vult Ikraaan aan, “ik wil het ook niet herleiden tot een wij-zijverhaal. Racisme bestaat. Maar het helpt evenmin om mensen tot vijanden te maken die eigenlijk geen vijanden hoeven te zijn.”

De zangeres staat trouwens op het punt om Brussel te verlaten. “Ik wil zo snel mogelijk verhuizen,” zegt ze. Het teveel aan prikkels, maar ook de torenhoge woningprijzen schrikken haar af. “Onderschat de drukte van een grootstad als Brussel niet,” zegt ook Rudy Raes, verantwoordelijke van het open huis D’Broej-OverKop. “Altijd lawaai, overal verkeer, non-stop indrukken en impressies: dat mat een mens af. Zowel fysiek als mentaal. Als ik een weekend naar de Ardennen organiseer, dan zit de groep al vol nog voor ik aan de inschrijvingen kan beginnen,” zegt hij. Hij noemt het een van de meest onderschatte elementen op iemands welzijn: de ‘fysicaliteit’ van een omgeving – de zintuiglijke impact.

En dat geldt misschien nog het meest voor jongeren die in een sociale woonwijk leven, waar nauwelijks groen te vinden valt, en waar grote families een veel te kleine woonruimte moeten delen. Nauwelijks privacy, geen kans om zich eens wat af te zonderen. Vooral tijdens de twee jaar durende pandemie leidde dat tot schrijnende situaties, zegt Gondal: “Ik ken een zeventienjarige die talloze gasboetes kreeg omdat hij de avondklok niet respecteerde. Maar het enige dat hij wilde na een dag binnen zitten met broertjes en zusjes, was even tijd voor zichzelf. Kunnen ademen.”

Taboe

Het blijft moeilijk om toe te geven dat er iets fout zit, ondanks de verhoogde aandacht in de media de laatste jaren, ondanks campagnes en persoonlijke getuigenissen. En dat taboe weegt nog harder door in sommige middens, zegt Rudy Raes van D’Broej-OverKop. “Zo geldt bijvoorbeeld in de Sub-Saharaanse culturen dat over jezelf spreken niet hoort. Wie een psycholoog bezoekt, is ofwel gek ofwel bezeten. Dat maakt de stap naar hulp zoeken extra moeilijk.”

Ook de jongeren zelf denken vaak negatief over het beroep, zo weet Gondal. “Een psycholoog? Dat is een oude man in een grijs pak, die moeilijke vragen stelt en daarna alles in een geheim notitieboekje schrijft. Maar dat cliché klopt natuurlijk niet.” Daarom koos het team van SONJA Erteejee voor een radicaal andere aanpak, door de jongeren te bezoeken waar ze zich comfortabel voelen. Op school, in de sportclub, soms in hun slaapkamer. “Dat helpt bovendien om een nog beter begrip van de situatie te krijgen.”

Ook niet onbelangrijk: de mogelijkheid om onbekend te blijven. Onder de radar te blijven. Wie binnenwandelt bij een TEJO-huis kan dat vrijwel volledig anoniem doen. De achternaam geven is niet verplicht. “Ook de ouders hoeven niets te weten,” verduidelijkt De Bock, die vaak telefoontjes krijgt met specifiek die vraag. “Alles kan, zolang het maar leidt tot een situatie die aanzet tot spreken. Want daarin geloof ik stellig: in de preventieve waarde van gevoelens uiten. Dat lost niet altijd alle problemen op, maar het vermindert wel de stress en dat beklemmende gevoel van angst en onmacht.”

Dat bevestigt Lisa (15) met haar verhaal. “Ik durfde niet te falen op school, dus legde ik de lat voor mezelf extreem hoog. Maar de angst om fouten te maken, breidde zich uit. Op een bepaald moment durfde ik niet meer naar de kassa om inlichtingen te vragen.” Na een gesprek op school kwam Lisa bij een psycholoog terecht. Een godsgeschenk. “Die leerde mij na te denken over mijn gedrag, en hoe dat te wijzigen. Ik voel veel meer rust, sinds ik weet waar mijn gedachten vandaan komen.”

Lisa kon bij een psycholoog terecht, maar de financiële drempel is voor velen erg hoog. Een sessie kost makkelijk vijftig tot zeventig euro. Voor niet-kapitaalkrachtige patiënten, zoals jongvolwassenen, blijft dat een fiks bedrag, als ze al een geschikte psycholoog vinden. De beroepsgroep zelf waarschuwde afgelopen zomer voor de lange wachtlijsten en de oplopende facturen.

Organisaties zoals TEJO, D’Broej-OverKop en SONJA Erteejee proberen die jongeren te bereiken door gratis therapiemomenten aan te bieden, om die financiële barrière te slopen. “Het helpt jongeren in hun overtuiging dat de zorgverstrekkers écht willen helpen, en het niet doen voor het geld,” aldus De Block. Raes wijst op nog andere praktische bezwaren om geschikte hulp te vinden. Ten eerste: de administratie. “Die wordt steeds complexer en absurder. Zelfs voor professionals zoals ik.”

Ten tweede: de taalrol. “Het Nederlandstalige circuit valt niet te vergelijken met het Franstalige, terwijl het toch om dezelfde problematieken gaat, in één en hetzelfde gewest. En binnen het circuit bestaan dan nog vele diensten die natuurlijk niet altijd met elkaar samenwerken. De grootste dupe van dat institutionele labyrint? De jongeren, natuurlijk.” En wat met die andere taalkwestie: elkaar (niet) kunnen begrijpen? Speelt dat mee? Mag iemand die geen perfect Nederlands spreekt nog steeds op visite komen? Alle bevraagde instanties voor dit artikel bevestigen volmondig: “Ja – uiteraard.”

De Block: “Psychologie gaat over de talige beleving, en hoe taal een individu vormt. Maar zelfs als iemand geen honderd procent Nederlands spreekt, dan nog moet hij of zij zich welkom voelen. Desnoods door alternatieve methoden, zoals tekeningen maken. Of door grappen te vertellen. Humor werkt nog altijd het best als ijsbreker naar vertrouwen.”