Mentale gezondheid: ‘Ik zou nu geen puber willen zijn’

“België is koploper in jeugdsuïcide, en Brussel doet het nog slechter.” VUB-professor en psychotherapeut Imke Baetens pleit voor meer wetenschappelijk onderzoek naar de mentale toestand van Brusselse jongeren. Data ontbreken momenteel compleet en dat leidt tot drama's.

Een derde van de Vlaamse jongeren ondervindt moeilijk­heden om de slaap te vinden, kampt met humeurigheid, en voelt zich vaak heel zenuwachtig – en niet op een spannende of opwindende manier. Dat blijkt uit de vierjarige HBSC-studie, die internationaal peilt naar het mentale welzijn van tieners en een somber beeld schetst in de laatste editie. Brussel valt niet expliciet binnen de scoop, maar volgens VUB-professor en psychotherapeut Imke Baetens gaan de waarnemingen ook op voor wie opgroeit in de hoofdstad. “Sterker nog: leven in Brussel maakt het soms extra lastig.”

Enkele cijfers: 22 procent van de jongeren denkt regelmatig aan zelfdoding; 19 procent probeerde zichzelf te beschadigen. Fysieke klachten zoals hoofdpijn, buikpijn, rugpijn en duizeligheid nemen aanzienlijk toe. Verbaast u dat?
Imke Baetens: Neen. De HBSC-studie bevestigt een aanvoelen dat hulpverleners al langer zorgen baart: het gaat niet goed met een groot deel van de jonge mensen. Ze voelen zich overweldigd, in de steek gelaten, kunnen niet mee, en dat uit zich in die symptomen. Corona versnelde dat proces.

Sommigen dachten: na de pandemie en het wegvallen van de sociale restricties komt alles in orde. Maar de negatieve impact lijkt toch fundamenteler van aard.
Baetens: Wetenschappelijk valt die stelling niet hard te maken, die onderzoeken lopen nog. Maar begeleidingscentra merken bij jonge kinderen en peuters ontwikkelingsachterstanden op. En voor de vorming van iemands identiteit kan het ook geen goede zaak geweest zijn om maandenlang geen vriendschappen te kunnen opbouwen, geen verliefdheden te voelen, niet samen op klasreis te kunnen gaan. Een onlineleven vervangt niet de kracht van echte verbindingen in de offlinewereld. Kunnen terugvallen op een eigen netwerk verhelpt vaak een deel van de milde klachten bij stress of onzekerheid.

Het aantal jongeren met psychische problemen stijgt. Maar de hulp volgt niet. Staat een generatie tikkende tijdbommen klaar?
Baetens: In de zin van?

Een groep mensen voor wie het ooit eens te veel zal worden? Die zullen crashen, met dramatische gevolgen voor zichzelf en misschien zelfs de maatschappij.
Baetens: Dat risico bestaat. Nu al is België koploper in jeugdsuïcide, Brussel zit zelfs nog iets boven die tendens. De situatie laten escaleren, veroorzaakt alleen meer problemen. Met impact op domeinen zoals de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt – minder mensen die de nodige draagkracht vinden om voltijds te werken.

Ook puur medisch en therapeutisch gezien lijkt genezing in een later stadium moeilijker.
Baetens: (Knikt) Nu al zijn de pathologieën heviger. De zelfverwondingen zijn ernstiger, de klinische depressies heviger. Dat komt door de wachtlijsten. Vergelijk het met een longontsteking. Iemand die bij de eerste signalen naar zijn huisarts gaat en antibiotica voorgeschreven krijgt, smoort de ziekte in de kiem. Wie wacht tot hij niet meer kan, moet een veel zwaarder herstelproces door.

Echter, de politieke klasse lijkt de draagwijdte van die op til staande menselijke ramp niet echt te vatten.
Baetens: Te veel gebeurt ad hoc. Een georganiseerd strategisch plan, gebaseerd op feiten en wetenschappelijk bewezen maatregelen, ontbreekt volledig. Als het aan mij ligt, moeten alle niveaus samenzitten en nadenken over de toekomst. Waarbij het niet gaat over wie wel en wie geen geld krijgt, maar over hoe een eengemaakt beleid eruit kan zien, met daarin een belangrijke rol weggelegd voor preventie. De Wereldgezondsheidsorganisatie WHO beseft het wél: daarom lanceerde ze een actieplan om wereldwijd werk te maken van investeringen in de geestelijke gezondheidszorg.

In conservatieve kringen klinkt geregeld de oprisping: de jeugd kan tegen geen stootje meer. Het zijn overgevoelige 'snowflakes'. Hoe luidt uw argumentatie tegen dat soort van boutades?
Baetens: Toen ik opgroeide, was mijn wereld klein en veilig. Oorlog en hongersnood? Een ver-van-mijn-bedshow. Vandaag dringt de actualiteit zich veel sterker op, onder andere via sociale media en een continue stroom aan informatie en oppoppend nieuws. Ik snap perfect dat jongeren zich zorgen maken over Oekraïne, de klimaatopwarming, de economische crisis. Ook de kans op terroristische aanslagen blijft groot. Ik ben blij dat ik vijfentwintig jaar geleden puberde, en niet vandaag. Anderzijds: deze generatie is zeer internationaal gericht, zelfbewust en activistisch. Dat vind ik dan weer heel mooi om te zien.

Wordt de huidige generatie jongeren niet gekenmerkt door een merkwaardige tegenstelling? Door aan de ene kant te veel en aan de andere kant te weinig voeling met de buitenwereld? Sociale media die enerzijds de hele wereld binnenbrengen en anderzijds in de plaats komen van natuurlijke, echte contacten?
Baetens: Zeker op het vlak van sociale media pleit ik voor een meer doordacht gebruik. Onderzoek na onderzoek wijst op de negatieve impact ervan op de ontwikkeling van jongeren, zowel mentaal als lichamelijk, bijvoorbeeld op de groei van de hersenen. Daarom lijkt het mij een goede stelregel om sociale media af te raden tot de leeftijd van twaalf jaar, en daarna in te zetten op veilig en bewust gebruik, zonder de goede kanten van Facebook, Twitter, Instagram uit het oog te verliezen.

Veel onderzoeken in België over mentaal welzijn focussen op Vlaamse en Waalse jongeren, maar nooit specifiek op Brusselse. Een wetenschappelijk gebrek?
Baetens: Absoluut. En doordat Brussel onderbelicht blijft, lijkt de situatie minder urgent. Terwijl in Brussel wonen het vaak extra moeilijk maakt: armoede, diversiteit, discriminatie, radicalisering … Het oefent allemaal een invloed uit. Ook corona sloeg mogelijk harder toe in de grootsteden. Een gerichte aanpak dient rekening te houden met die specifieke context, en dat begint met correcte data verzamelen.

De gezondheidszorg in Brussel is opgedeeld in een Nederlandstalig en Franstalig circuit. Zet dat een rem op een efficiënte dienstverlening?
Baetens: De Nederlandstalige psychologische hulpverlening is sowieso kleinschalig en beperkt. En de parallelle financieringsstromingen leiden inderdaad tot een versnippering van organisaties en structuren. Maar ook de vele culturele gemeenschappen maken het niet makkelijk. In sommige groepen heerst nog steeds een taboe om een therapeut te bezoeken, andere zien een psychiater dan weer als een dokter die alles oplost met een pilletje. Daarom moeten zorgverstrekkers nauw samenwerken met de gemeenschappen, om te weten wat allemaal speelt, en om laagdrempelig tot bij de burgers te kunnen komen.

Hoe jongeren in Brussel makkelijk te bereiken?
Baetens: Open huizen zoals TEJO of D'Broej-OverKop leveren goed werk. Momenteel stel ik samen met de GO! Scholengroep Brussel en het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB) een universeel preventiepakket samen, met tools om jongeren mentaal weerbaarder te maken. Het is de bedoeling het SMARTS-project vooral tijdens sportactiviteiten uit te rollen, want sport helpt om aansluiting te vinden.

De HBSC-studie en de vele gelijkaardige onderzoeken gaan in de eerste plaats over jongeren. Maar voor ouders moeten de resultaten toch ook hard aankomen?
Baetens: Ik kan mij de paniek en het gevoel van onmacht wel voorstellen. Maar een crisis raakt niet opgelost door erin te blijven. Ouders moeten daarom vertrouwen tonen. Hoe? Niet door de problemen te minimaliseren, maar door het gesprek aan te gaan. Door empathisch te luisteren, zonder meteen een oplossing te formuleren of te verwijzen naar een professional. Stap als ouder mee in die rollercoaster van gevoelens, erken dat jongeren hoge pieken en diepe dalen kennen, reguleer die gevoelens. Het kan snel van boos naar verdrietig naar angstig gaan. Dat gebeurde vroeger ook, maar vandaag lijkt die rollercoaster een paar versnellingen hoger geschakeld.

Het feit dat zoveel jongeren zich mentaal kwetsbaar voelen: is dat ergens ook niet de schuld van de ouders?
Baetens: Bij sommigen wel. Verslavingen, geweld, gebrekkige opvoeding: zoiets zet altijd druk op de ontwikkeling van het kind. Maar de HBSC-studie toont een probleem van een meer pandemische omvang, dat het individuele vermogen van ouders, artsen, de hulpverlening in brede zin en zelfs naties overstijgt. Ook Nederland, Finland, Estland, en landen als Canada, Amerika en Australië worstelen met dezelfde kwesties.

Hulpverleners schrijven met de regelmaat van de klok open brieven naar ministers, om de toestand aan te kaarten. Eentje zei een paar weken geleden in De Morgen: “De moed zakt me in de schoenen.” Herkenbaar?
Baetens: Helaas wel ja. De zorgsector wordt overspoeld door een tsunami aan hulpvragen, maar kan het totaal niet aan. Wekelijks krijg ik ouders huilend aan de lijn, die zich naar spoed haasten na een suïcidepoging van de zoon of de dochter, en die na een aantal uren weer buitenstaan. Zonder verdere hulp. Met een wachtlijst van minstens zes maanden voor opvang. Dat maakt me moedeloos; ik twijfel daarom ook vaak. Moet ik niet focussen op onderzoek en onderwijs? Want telkens falen, gecombineerd met een gebrek aan visie en strategie bij het beleid, veroorzaakt bij veel hulpverleners psychische problemen, burn-outs, depressies. Een zorgverlener moet niet alleen voor zijn patiënten, maar uiteindelijk ook voor zichzelf zorgen.

Denk je aan zelfmoord en heb je nood aan een gesprek, dan kan je terecht bij de Zelfmoordlijn op het nummer 1813 of via www.zelfmoord1813.be