Sociaal psycholoog Van Overwalle: 'Onze politici bepalen succes Coronapas'

"Omdat te veel Brusselaars zich niet laten vaccineren, moeten de anderen mee wachten op versoepelingen. En dat zorgt voor frustratie", zegt VUB-professor Frank Van Overwalle. De lage vaccinatiegraad in Brussel is volgens hem een klassieke tragedie van de commons. De sociale psycholoog ziet het Covid Safe Ticket als duidelijke uitweg. “Dat zal het rechtvaardigheidsgevoel bij de gevaccineerden versterken."

De tragedie van de commons is een gekend concept uit de sociale wetenschappen. Wie afspreekt dat iedereen zijn schapen vrij mag laten grazen op een gemeenschappelijk veld, komt in de problemen zodra enkele boeren er meer dan één schaap laten grazen. Het gras raakt dan op en de rest van de schapen zit zonder eten. “Als een paar mensen iets te veel doen, kan op een bepaald moment niemand er nog van genieten”, zegt professor sociale psychologie Frank Van Overwalle (VUB). “Dat zien we vandaag met de vaccinatie: de meerderheid van de mensen laat zich vaccineren, maar in Brussel kunnen zij nog niet genieten van de voordelen omdat een te grote groep niet meedoet.”

Hoe geraak je daaruit?

Frank Van Overwalle: De beste manier om ervoor te zorgen dat iedereen meewerkt, is straffen toelaten. Zo zullen de vrijbuiters, de ‘profiteurs’ zoals je kan zeggen, een persoonlijk negatief verlies ervaren door hun gedrag. Dat doet men nu in Brussel met de coronapas. Men zet in op individuele responsabilisering. Mensen die niet gevaccineerd zijn, zullen op termijn moeilijkheden ondervinden.

Het is een manier om de grote groep te laten meedoen. Wie gevaccineerd is, zal gemotiveerd zijn om het Covid Safe Ticket te gebruiken. Zij voelen zich dan gesterkt om de rest van de maatregelen te blijven volgen, omdat het weer rechtvaardig aanvoelt.

Voorlopig zorgt de aankondiging van het uitgebreide Covid Safe Ticket nog niet voor meer vaccinaties in Brussel. Zal het wel werken?

Van Overwalle: Als de handhaving gewaarborgd wordt, of toch minimaal, dan zullen de mensen zich wel aanpassen. Dat is wat er in Frankrijk gebeurd is: er zijn heel veel protesten geweest tegen de coronapas, maar die heeft blijkbaar wel zijn effect gehad. De ziekenhuizen zullen trouwens wellicht weer overstelpt geraken de komende weken. Ook dat is een zichtbaar nadeel.

Het wordt uiteraard een probleem als obers in bepaalde wijken van Brussel niet zo strikt toezien op het Covid Safe Ticket. Je ziet nu al veel minder mondmaskers in de Brusselse cafés dan in Vlaanderen.

En dat draagt niet bij tot het rechtvaardigheidsgevoel?

Van Overwalle: Nee. Als mensen nog altijd aan een drankje geraken zonder coronapas, zit je met een probleem. In Frankrijk hebben ze de coronapas de eerste weken heel strikt gecontroleerd door de politie, net zoals de mondmaskers op café in Vlaanderen strikt gecontroleerd zijn. Als cafébazen weten dat ze een hoge boete riskeren, zullen ze daarover twee keer nadenken.

Het Covid Safe Ticket geldt maar vanaf 16 jaar. Hoe motiveer je de jongere tieners om zich te laten vaccineren?

Van Overwalle: Als het met de huidige regels niet lukt, is de oplossing eenvoudig: dan kom je niet meer naar school. Dat zal wellicht de tieners treffen die het kwetsbaarst zijn, dus ik weet dat de minister van Onderwijs het niet graag zal horen. Maar ik wil vooral dat het virus niet meer circuleert. Er zijn bepaalde landen waar je gewoon niet naar school mag zonder vaccin.

Onderwijs is een basisrecht. Wat is dan nog het verschil met een verplichting?

Van Overwalle: In de praktijk is er geen verschil. Leerlingen zijn dan misschien niet verplicht om zich te laten vaccineren, maar zullen bijvoorbeeld elke twee dagen een test moeten doen. De keuze is dan: ofwel naar school gaan en je laten vaccineren, ofwel niks meer mogen doen. Ik denk eerlijk gezegd dat het voor schoolgaande tieners nog zal meevallen. Zij nemen die valse berichten nog niet zozeer ter harte, omdat leerkrachten wat tegenwicht kunnen bieden.

In Brusselse scholen horen wij toch ook fake news en angst rondgaan bij de jongeren.

Van Overwalle: Daarbij vraag ik me af of die jongeren dat fake news niet handig rationaliseren om het gewoon niet te moeten doen. Als jouw vrienden zich niet laten vaccineren of je hebt er gewoon geen zin in, dan kan je die valse berichten gebruiken als verantwoording. Eens de nadelen beginnen doorwegen, zullen die mensen toch een andere afweging maken.

We spreken vaak over de jongeren, terwijl nog altijd 1 op de 3 volwassenen niet zijn gevaccineerd in Brussel. Een deel van hen noemt het vaccin een inbreuk op hun persoonlijke vrijheid en lijkt met het Covid Safe Ticket gesterkt in die overtuiging. Wat doen we daaraan?

Van Overwalle: Daar kan je op twee manieren op reageren. Eén is zeggen dat vrijheid niet absoluut is. Jouw vrijheid gaat maar zover dat je anderen niet ziek maakt. Ten tweede kan je de vraag stellen wat hen belemmert om een vaccin te nemen. Waar gaat hen dat in beperken? Het eten uit de supermarkt zit ook vol dingen die je niet kent, en daarbij stel je je geen vragen over vrijheid. Natuurlijk wordt dat eten gecontroleerd op veiligheid. Dat geldt ook voor de vaccins.

Zijn die argumenten voldoende om de vaccinatiegraad op te krikken?

Van Overwalle: Het zal wel moeten, want anders zal er een verplichting moeten komen. Je kan het niet maken dat Brussel als hoofdstad van Europa een gevaar blijft voor de ambtenaren die er moeten werken en wonen. De Europese Unie zal daar binnenkort internationale druk op beginnen uitoefenen, geloof ik. In Vlaanderen is die druk er nu al: er moeten veel Vlamingen in Brussel gaan werken, maar zij doen dat met lange tanden. Zij willen ook dat Brussel het oplost.

Vlaanderen versoepelt de mondmaskerplicht in het onderwijs, behalve in Brussel. Zijn de gevaccineerde Brusselaars dan niet mee de dupe van wat u druk noemt?

Van Overwalle: Nee, want zij worden geholpen van buitenaf om de vaccinatiegraad omhoog te helpen. Denk ook aan de druk vanuit Vlaamse ziekenhuizen, die geen patiënten meer willen opnemen uit Brussel. Of dat ethisch mogelijk is, is een andere vraag, maar het is een signaal dat zij het beu zijn.

Voor de politieke klasse in Brussel is het echt zaak om het eens op te lossen. Ze hebben nu de legale tools in handen: ze mogen het Covid Safe Ticket invoeren. Wel, dat ze het dan goed toepassen en duidelijk handhaven. Als het niet voldoende is, breidt het dan uit. Desnoods ook in de scholen. Het is in het belang van de Brusselse politici dat de federale, Vlaamse en Europese druk achterwege blijft. Zomaar zeggen dat het moeilijk is, is niet genoeg.

Vandaag is 54 procent van de Brusselaars minstens één keer gevaccineerd en kreeg nog maar 51 procent een tweede prik.