Experts: Abrini en El Makhoukhi vertonen narcistische trekken

Beschuldigde Ali El Haddad Asufi heeft niet de persoonlijkheid van een grote delinquent, Mohamed Abrini en Bilal El Makhoukhi van hun kant vertoonden narcistische kenmerken. Op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016 getuigden dinsdagmiddag de psychiaters en psychologen die de beschuldigden onderzochten. Ook getuigde islamoloog Alain Grignard, de gewezen antiterrorismespeurder, die verklaarde dat beschuldigde Salah Abdeslam in zijn afscheidsbrieven een "relatief vastberaden" indruk gaf.

20.56 uur: Ophef over dubbele pet psychiater die expertises uitvoerde

Op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016 is ophef ontstaan omdat een psychiater die in de zaak de psychiatrische onderzoeken uitvoerde van vier beschuldigden sinds kort ook hun mentale toestand evalueerde bij de bevestiging van hun strenge gevangenisregime. Volgens de verdediging zijn de twee rollen onverenigbaar.

Enkele expertises die de psychiater, Samuel Leistedt, uitvoerde in de zaak van de aanslagen in metrostation Maalbeek en Brussels Airport riskeren zo uit het dossier te moeten verdwijnen. De jury zal zich er in dat geval niet op kunnen beroepen voor de bepaling van de strafmaat.

Virginie Taelman, advocate van beschuldigde Bilal El Makhoukhi, drong erop aan om de rapporten van de evaluaties van het gevangenisregime neer te leggen. Gezien het late uur - de zitting liep uit tot 20.45 uur - wou de voorzitster hierover geen debat meer dinsdagavond. Uiteindelijk besliste de voorzitster dat het debat woensdagvoormiddag zou plaatsvinden.

De psychiater zelf zei dat hij aan de gevangenisdirectie had gevraagd of het geen probleem vormde om beide rollen te combineren. Die had daar volgens hem geen graten in gezien.

Hij benadrukte ook dat het voor hem "zeer afzonderlijke" expertises zijn en dat er "geen informatie getransfereerd" werd bij de onderzoeken. De ene expertise gaat de mentale toestand na van de gedetineerde bij een verlenging van zijn strikt regime, de andere is een onderzoek in een strafzaak.

20.54 uur: Experts: Abrini en El Makhoukhi vertonen narcistische trekken

Op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016 hebben een psycholoog en twee psychiaters dinsdagnamiddag hun expertise uiteengezet over de beschuldigden Ali El Haddad Asufi, Mohamed Abrini, Bilal El Makhoukhi en Hervé Bayingana Muhirwa. Zij hebben bij Abrini en El Makhoukhi narcistische elementen vastgesteld, terwijl er bij El Haddad Asufi en Hervé Bayingana Muhirwa geen aanwijzingen van radicalisering opgemerkt zijn.

De psycholoog en psychiaters onderzochten de vier beschuldigden een eerste keer in 2016 en een tweede keer in 2022, op vraag van het hof, onder meer om te bepalen of de beschuldigden in staat zijn om hun proces bij te wonen. Bij de vier zagen ze geen al te grote evoluties tussen de eerste en de tweede expertise.

Over Ali El Haddad Asufi concludeerden de psycholoog en psychiaters dat hij kampt met depressieve gevoelens door de omstandigheden van zijn opsluiting. Het risico dat de beschuldigde geradicaliseerd is en zou overgaan tot geweld, wordt gezien als laag. De experts zien in hem ook geen "zware delinquent", ook al is hij bereid om niet altijd de regels te volgen.

Bij Mohamed Abrini merkten ze wel een persoonlijkheidsstoornis op. Het gehanteerde classificatiesysteem voor psychische aandoeningen, de DSM-5, onderscheidt drie clusters van persoonlijkheidsstoornissen. De experts deelden Abrini in onder de zogenaamde cluster B, die gekenmerkt wordt door theatraal, emotioneel of grillig gedrag. Meer specifiek stelden ze narcistische elementen vast. Abrini heeft ook nood aan "bewondering en erkenning", klonk het dinsdag.

Abrini vertoont een verhoogd risico op radicalisme en geweld en op recidive. Tussen 2016 en 2022 zijn zijn radicale gedrag en woede bovendien toegenomen. Abrini betreurt dat er slachtoffers vielen bij aanslagen, maar beschouwt hen toch vooral als 'collateral damage', legden de experts uit.

Dat hij op 22 maart 2016 beslist had zijn bom niet te doen ontploffen, noemden de experts vooral een "emotionele en egoïstische reactie" uit angst voor zijn eigen dood.

Ook bij Bilal El Makhoukhi zagen de psycholoog en psychiaters antisociale persoonlijkheidskenmerken, met vooral narcistische elementen. "Hij vertoont een zekere intolerantie ten opzichte van kritiek, is heel zelfzeker, heeft een vrij groot zelfbeeld en twijfelt niet om een standpunt in te nemen", klonk het. Volgens de experts is hij strijdvaardig en kan hij wraakzuchtig zijn.

Ondanks zijn verblijf in Syrië zagen de experts geen posttraumatische stress bij El Makhoukhi. "Hij heeft soms wel flashbacks, maar is er niet door aangedaan. Hij heeft ook geen nachtmerries, wat aantoont dat hij een sterk en weerbaar karakter heeft", klonk het.

El Makhoukhi vertoont wel een hoog risico op gewelddadig extremisme en recidive. Zo zei hij tijdens de expertise dat de aanslag op Charlie Hebdo gerechtvaardigd was.

Hervé Bayingana Muhirwa, tot slot, vertoont geen persoonlijkheidsstoornissen. De beschuldigde kampte op het moment van de expertise niet met angstige of depressieve gevoelens, maar zijn levenskwaliteit was eerder laag. Dat was waarschijnlijk het gevolg van de strikte omstandigheden van zijn opsluiting, aldus de experts.

Bayingana Muhiwa vertoont geen risico op radicalisme, maar het risico op recidive schatten de experts in als gematigd. De beschuldigde wil zich immers lid van een groep voelen. In het kader van camaraderie zou hij weleens opnieuw mensen willen helpen, menen de psycholoog en psychiaters.

Virginie Taelman, advocate van Bilal El Makhoukhi, hamerde in haar commentaar op het feit dat expertises vaak heel snel afgehandeld worden. "Ik had aan de onderzoekers gevraagd hoe lang het duurde om in de gevangenis van Brugge tot de ruimte te komen waar je gedetineerden kunt spreken.

Het antwoord was toen: 'als alles goed gaat twintig minuten'." Volgens het rapport van de expertise van El Makhoukhi in 2016, was de onderzoeker 50 minuten in het gebouw, dus de expertise duurde volgens Taelman maximaal 30 minuten. "En nu horen we dat ze niets wisten van zijn depressie en dat hij geen posttraumatische stressstoornis had", aldus Taelman.

18.47 uur: Burgerlijke partijen: "Niks van aan dat Brussel louter terugvalbasis was"

Maryse Alié, de advocate van slachtofferorganisatie Life4Brussels, heeft dinsdag gecontesteerd dat Brussel niet meer was dan een terugvalbasis voor de terreurcel. Ze greep daarvoor een tekening aan die na de verijdelde aanslag in Verviers in januari 2015 teruggevonden werd op een gsm. Die tekening lijkt te refereren naar een plan voor een aanslag op de luchthaven van Zaventem.

Het was federaal procureur Bernard Michel die Alain Grignard, islamoloog en gewezen antiterrorismespeurder, dinsdag bevroeg over de verijdelde aanslag in Verviers. Grignard moest toegeven dat hij als islamoloog niet betrokken was bij het onderzoek na de politie-inval, omdat er geen documenten in het Arabisch gevonden waren waarvoor zijn expertise nodig was. Wel bevestigde hij dat hij zich een tekening herinnerde die op een gsm aangetroffen was, en die naar Zaventem leek te verwijzen.

"In die tijd was het niet erg opvallend", zei Grignard, die zich van de tekening enkel een karretje herinnerde dat voortgeduwd werd. "Als de mensen van een terreurcel wekenlang in een appartement verblijven, is het niet ongewoon dat ze allerhande plannen voorbereiden. Het zat tussen alle andere documenten. Na al wat er gebeurd is, heeft het nu natuurlijk meer betekenis."

Maryse Alié, de advocate van Life4Brussels, wou doorgaan op de tekening en vroeg om die te projecteren in de zittingszaal. Maar in het dossier zat slechts een onduidelijke zwart-witkopie, en Grignard zei dat hij die niet herkende.

Het federaal parket kondigde daarop aan om de originele kleurenversie, die in het dossier-Verviers zit, woensdag toe te voegen. Alié kwam in haar commentaar terug op de tekening, waarbij ze die in detail beschreef. Op de tekening was te zien hoe een karretje werd voortgeduwd, door iemand met lang haar, en daarbij stond een woord dat als 'Zaventem' ontcijferd werd.

Er stond ook een pijl bij naar het woord 'bom'. Daarnaast was er een afbeelding van een cylindrisch voorwerp, waar het woord 'bom' bij stond, alsook een getekende taxi. Ze zei dat de tekening "extreem belangrijk" was. "Als ze zeggen dat Brussel een terugvalbasis is, dan is daar niks van aan", zei de advocate, die zo betwistte dat Frankrijk het enige werkelijke doelwit was, zoals de verdediging volhoudt.

Alié voerde ook aan dat Abdelhamid Abaaoud, het brein achter de aanslagen in Parijs, de cel in Verviers aanstuurde. "En we kennen de link van Abaaoud met dit dossier." Ze besloot dat al wat van de tekening ontcijferd kan worden "een referentie naar de luchthaven van Zaventem is lang voor de aanslagen".

17.31 uur: Grignard: Brieven Abdeslam tonen dat hij "relatief vastberaden" was

De brieven van beschuldigde Salah Abdeslam die in het safehouse in de Driesstraat in Vorst gevonden zijn, tonen iemand die "relatief vastberaden" was. Dat zegt Alain Grignard, islamoloog en gewezen antiterrorismespeurder, dinsdag op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016.

Grignard leidde de eerste antiterrorisme-eenheid van de toenmalige Rijkswacht in de jaren tachtig. Tot aan zijn pensioen, eind 2019, was hij actief in een reeks terreuronderzoeken. Zo werkte hij op de extreemlinkse terreurgroep CCC.

Hij getuigde dinsdag dat de manier waarop de radicaalislamistische ideologie verspreid werd, gelijkaardig was. Zo waren er organisaties als Restos du Tawhid, met een sociale dimensie, en Collectif Réflexions Musulmanes (CRM), met een intellectuele inslag. "Het zijn groepen die willen bekeren. Ze proberen zoveel mogelijk klanten te winnen, om hun ideologische 'marchandise' te verkopen."

Grignard antwoordde op een vraag van federaal procureur Paule Somers, die vroeg uit te weiden over enkele organisaties waarin kamikaze Naijm Laachraoui actief was en waarover verschillende jongeren waren komen getuigen op het proces.

Grignard zei nog dat het een "relatief klassiek parcours" was van radicalisering, ook al is het moeilijk om één profiel te schetsen. Delphine Paci, advocate van beschuldigde Salah Abdeslam, wou het dan weer hebben over verschillende brieven van Abdeslam die gevonden werden in het safehouse in Vorst.

De islamoloog had in een proces-verbaal verklaard dat de brieven blijk gaven van "indoctrinatie op basisniveau" en Paci, die sterk had aangedrongen op de komst van Grignard, vroeg om dat te verduidelijken. "Het zijn afscheidsbrieven, geen testamenten, waarin hij zijn daden rechtvaardigt en sorry zegt aan zijn naasten. Maar hij gebruikt relatief zwakke argumentatie, niet zo diepgaand. Zo schrijft hij dat wie sterft voor de islam, naar het paradijs gaat. Maar ik zie ook een persoon die zeer doordrongen was (van de moslimextremistische ideologie, red.), relatief vastberaden. Zo noemt hij het een privilege om te sterven."

Abdeslam houdt vol dat hij niets te maken heeft met de aanslagen in Brussel en Zaventem, omdat hij op dat moment al in de cel zat. Tijdens het proces verklaarde hij ook dat het nooit zijn bedoeling is geweest om een nieuwe aanslag te plegen, maar dat hij wachtte om naar Syrië te reizen.

Paci vroeg Grignard nog om twee woorden te vertalen uit het Arabisch. In een rapport van de Staatsveiligheid over een in de gevangenis afgeluisterd gesprek tussen Abdeslam en Mohamed Bakkali, die veroordeeld werd voor de aanslagen in Parijs, werden die woorden volgens de advocate verkeerd vertaald.

In die conversatie uitte Abdeslam zijn bezorgdheid over een brief die teruggevonden werd in het safehouse in Vorst. Volgens de Staatsveiligheid had hij het over een "erkenning" en zei hij dat hij "een ramp ging aanrichten". Grignard vertaalde de woorden respectievelijk als "trouw zweren" en "oorlog ging voeren". Paci zei in een commentaar dat daarmee aangetoond was dat de rapporten van de Staatsveiligheid "onbetrouwbaar" waren.

14.59 uur: Psychiater weinig hoopvol over weg naar deradicalisering

Al een vijftal experts zijn intussen op het proces over de aanslagen op Zaventem en Maalbeek aan het woord gekomen over de processen achter radicalisering en deradicalisering. Mohamed Fahmi, een islamoloog die zijn kantoor heeft bij de antiterrorisme-eenheid van de federale gerechtelijke politie van Brussel, werd de voorbije maanden meermaals gehoord. Hij gaf onder meer uitleg over de goed geoliede propagandamachine van de Islamitische Staat (IS), die ingezet werd om nieuwe rekruten te ronselen.

Eind maart schenen politicologe Corinne Torrekens (ULB) en criminologe Fabienne Brion (UCL) op basis van hun eigen onderzoek, waarvoor ze geradicaliseerde personen interviewden, hun licht op radicalisering, dat ze zien als een puzzel, een samenspel van verschillende factoren. Zij maken een duidelijk onderscheid tussen radicaliseren enerzijds en overgaan tot het plegen van een terroristische aanslag anderzijds.

Maandag was het de beurt aan Serge Garcet, psycholoog en professor in de criminologie aan de Universiteit van Luik. Hij stelde een van de gangbare wetenschappelijke modellen voor die de cognitieve stadia van radicalisering in kaart brengen. Zijns inziens is het voor wie eenmaal geradicaliseerd is en betrokken is bij terroristische daden, heel moeilijk om terug te keren naar de persoon die hij of zij in het verleden was, zelfs onmogelijk. Een "pessimistische" visie, gaf hij maandag toe voor het hof.

Psychiater en psychoanalyticus Van Meerbeeck leek dinsdag minder deterministisch, maar zijn conclusie kwam op hetzelfde neer. Jongeren die op zoek zijn naar antwoorden, vinden zingeving in het geruststellende binaire wereldbeeld van het radicale gedachtegoed, legde Van Meerbeeck uit.

Na de traumatische confrontatie met haat, geweld en "het slechtste in de mens" aan het front, zien ze geen andere uitweg dan hun daden te verheerlijken. "Wie gevochten heeft aan het front, zal heel zijn leven een strijder blijven", aldus Van Meerbeeck. "Het merendeel van de geradicaliseerden blijft erg fanatiek", vervolgde hij. Toch kan een "ernstige, diepe en intelligente begeleiding" helpen. Zo kan een psychotherapeut met een goede kennis van de islam, die jongeren kan aanspreken over hun interpretatie van de teksten van de islam, een streepje voor hebben.

Ook een "humaniserende" aanpak, waarbij geprobeerd wordt de fascinatie van de jongeren te begrijpen en waarin het geloof niet geviseerd wordt als de enige reden van de radicalisering, kan baten. Van Meerbeeck betwijfelt echter dat er dergelijke psychotherapeuten met dergelijke aanpak zijn.

13.50 uur: Familieleden Oussama Atar melden zich ziek

De familieleden van Oussama Atar, die ervan beschuldigd wordt dat hij de leider was van de terreurcel achter de aanslagen van 22 maart 2016, hebben zich dinsdag ziek gemeld op het terreurproces. De ouders van Oussama Atar en zijn oudste zus waren opgeroepen als moraliteitsgetuigen.

De rechters van het hof van assisen in Haren lazen daarop voor uit de verschillende verhoren die ze afgelegd hadden. Zijn moeder werd drie keer verhoord, zijn zus één keer. Het waren vooral de verhoren van de moeder die meer inzicht verschaften. Het eerste verhoor van de moeder dateerde van april 2017, nadat de vrouw verschillende oproepen en berichten had gekregen van een buitenlands nummer. Ze kreeg vele oproepen maar nam maar één keer op, naar eigen zeggen omdat ze niet zeker was dat het haar zoon was en omdat ze bang was om slecht nieuws te krijgen.

Toen ze wel opnam was het een man die ze niet kende, die in een vreemd Arabisch accent vroeg of ze de moeder van Oussama Atar was. Na het korte gesprek ontving ze een sms met een Telegram-account, mogelijk om haar zoon te spreken, die ze nooit gebruikte. Ze stapte twee weken later uit eigen beweging naar de politie.

In een tweede verhoor, een dag later, gaf de vrouw haar gsm aan de speurders. In een derde verhoor als moraliteitsgetuige, in april 2019, getuigde de vrouw dan weer dat haar zoon "een kind als alle andere"' was geweest, "respectvol, vriendelijk" en iemand die nooit problemen had op school of elders.

Ze was er fel tegen geweest dat hij rond zijn achttiende naar Syrië was vertrokken, naar eigen zeggen om Arabisch te leren, maar hij had het toch gedaan.

Toen hij terugkeerde in 2012 had hij een maagzweer, nadat hij in vijf gevangenissen had verbleven in Irak, en daar gefolterd zou zijn. De moeder zag nooit zijn verwondingen, maar zei dat hij die aan zijn vader wel getoond had. Volgens haar moest hij in het anderhalf jaar terug in België regelmatig naar het ziekenhuis en kreeg hij een behandeling waarbij hij dagelijks geneesmiddelen moest slikken.

Zijn familie stelde hem voor om een gezin te stichten, maar hij zou gezegd hebben dat dat iets voor later was. Toen hij teruggekeerd was in Syrië trouwde Oussama Atar wel en kreeg hij een zoontje. Veel meer zou de familie daarvan niet geweten hebben. Zelfs de naam van het kind kende ze niet, verklaarde de moeder in haar verhoor.

Op de vraag of hij een leider of volger was, antwoordde ze: "Geen van beide." Op het einde van haar verhoor voegde de vrouw er nog aan toe dat ze hoorde waarvan haar zoon beschuldigd werd, maar dat ze "nooit tastbaar bewijs gezien" had. "We hebben alles via de media vernomen. We zijn verbaasd over wat hem verweten wordt", zei ze.

De zus van Atar verklaarde in haar verhoor als moraliteitsgetuige dan weer dat ze een normale broer-zusrelatie hadden en dat zijn kindertijd gewoon was geweest. Tijdens zijn verblijf in Syrië hadden ze nog af en toe contact gehad. Daarbij werden wat nieuwtjes uitgewisseld, maar ook niet meer dan dat, verklaarde ze.

Atar is vermoedelijk omgekomen in Syrië. Omdat daar geen bewijs voor is, staat hij bij verstek terecht op het proces.

6.15 uur: Getuigenis Islamoloog Mohamed Fahmi

Gedurende de voorstelling van het onderzoek was Grignard al aanwezig op het proces, aan de zijde van zijn collega-islamoloog Mohamed Fahmi. Enkel Fahmi nam toen het woord. Grignard moest nog terugkeren om die getuigenis af te sluiten, maar wegens ziekte was hij daarvoor verhinderd. De advocate van beschuldigde Salah Abdeslam, Delphine Paci, drong niettemin aan op zijn komst. Als alles goed gaat, zal dat dus vandaag gebeuren.

Nog op de agenda staan de moraliteitsgetuigen van Oussama Atar. De ouders en de zus van Atar zijn opgeroepen, maar het is onduidelijk of zij effectief zullen komen getuigen. De broer van Oussama Atar, Yassine, was wel al aanwezig op het proces, als getuige over de feiten. Hij weigerde toen te getuigen en zei dat hij alles al verteld had op het proces over de aanslagen in Parijs, waar hij veroordeeld werd voor zijn betrokkenheid bij de voorbereidingen. Daarop las het hof urenlang voor uit zijn verhoren.

Nog op de agenda staat een psychiater die komt getuigen over radicalisering, net als de psychiaters en psychologen die de expertise uitvoerden van beschuldigden Mohamed Abrini, Ali El Haddad Asufi, Bilal El Makhoukhi en Hervé Bayingana Muhirwa. Abrini gaf eerder aan dat hij niet wil dat zijn familie komt getuigen op het proces, noch de psychiaters en psychologen die hem onderzochten. Zijn familieleden gaven daar al gehoor aan en verzaakten aan hun getuigenis.