Zo had Brussel Good Move moeten aanpakken: 'Iedereen moet echt aan tafel'

Nieuwe mobiliteitsplannen gaan altijd gepaard met verzet, leert de geschiedenis ons. Maar in Brussel leidt de ontvlambare situatie in sommige gemeenten tot het terugschroeven van het gewestelijke Good Move-plan. Wat had Brussel kunnen doen om dat te verhinderen?

Op heel wat plekken is het verzet tegen Good Move, het gewestelijke mobiliteitsplan, tot een kookpunt gekomen. Door het verzet, en de emotionele en soms ronduit agressieve sfeer die ermee gepaard gaat, raakten enkele circulatieplannen in het slop.

Aan analyses geen tekort, maar zelden wordt de vraag gesteld wat Brussel had kunnen doen om de afbrokkeling van de mobiliteitsplannen te voorkomen. “Meer inspraak voor de pendelaars die naar hun werk moeten dat zich niet in de 15-minutenstad bevindt,” klinkt het vaak. Maar het kabinet van minister van Mobiliteit Elke Van den Brandt (Groen) beweert dat er sterk werd ingezet op informatie en dialoog. Waarom volstond dat niet?

“Het is heel belangrijk om een onderscheid te maken tussen communicatie en participatie,” zegt Cato Léonard, experte groepspsychologie en burgerparticipatie. Léonard is onder meer medeoprichtster van de G1000, een platform voor democratische innovatie. “Communiceren doe je om te informeren, om te zeggen wat er staat te gebeuren. Bij participatie vraag je om actie.”

Zelf heeft Léonard de indruk dat er in Brussel naar aanloop van de circulatieplannen erg veel participatie is geweest, maar dat de methodologie misschien anders kon. “Participatie kan in alle gradaties. Je kan mensen uitnodigen aan de hand van flyers of ander materiaal: dat heeft Brussel gedaan. Maar die extra stap – waarbij je participatie echt in praktijk brengt, en de nodige mensen aan tafel krijgt – werd niet gezet. Er was enkel een vorm van vrijblijvende participatie, namelijk de boodschap 'jij mag komen'. Het andere uiterste is echter: 'wij willen dat je erbij bent'. Met vrijblijvende participatie alleen raak je er niet.”

Hoe had Brussel nog meer mensen rond de tekentafel kunnen krijgen? “Vooraf kan je in kaart brengen wie je er allemaal bij wil,” zegt Léonard. “Mensen van alle leeftijden bijvoorbeeld, of uit alle wijken. Handelaars, maar ook moeders met kinderen en mensen die met de auto naar het werk moeten. Vervolgens moet je alle moeite van de wereld doen om hen aan tafel te krijgen. Dat kan door loting, maar je kan ook kijken door wie deze mensen vertegenwoordigd worden. Dan kan een organisator bellen naar onder meer de Foyer vzw, MolenGeek, het Huis van het Kind of de culturele organisaties. Tot slot is het de kunst om de dialoog te beginnen tussen die verschillende groepen.”

Volgens Léonard bestaat de kans dat de burgers die participeerden, te vaak uit dezelfde groepen van de samenleving kwamen; dat enkel de goed geïnformeerde burgers erop afkwamen. “Het is niet makkelijk om iedereen te overtuigen. Maar door inspraak worden mensen wel minder snel boos.”

Complex Brussel

Echte participatie dus, en geen vrijblijvende versie ervan. Vormde dat ook in Gent de sleutel tot succes? Op 3 april 2017 werd in Gent een circulatieplan ingevoerd dat een groot deel van de stad autoluw maakte. Initieel klonk het protest erg luid. Toenmalig en huidig Gents schepen voor Mobiliteit Filip Watteeuw (Groen) kreeg te maken met een storm aan verwijten en kreeg zelfs doodsbedreigingen. Maar dit jaar blies het Gentse circulatieplan zijn vijfde kaarsje uit.

“Het ging er eerst ook erg ruw aan toe,” vertelt Watteeuw. “Er ging nochtans een lange periode aan vooraf. De eerste aankondiging vond plaats in oktober 2014. Daarna volgden infomomenten, debatavonden en noem maar op. Die lange periode tussen de aankondiging en de implementatie was goed. Het was ook goed dat het plan uiteindelijk in het voorjaar begon, aan het begin van de paasvakantie. Dan beginnen de dagen te lengen. In het najaar, met kortere dagen en slechter weer, had dat moeilijker gelegen.”

“Ondanks de erg lange aanloop met veel informatiecampagnes via allerlei mogelijke middelen waren er toch mensen die bij de start van het circulatieplan in 2017 beweerden dat ze van niets wisten. Of plots zeiden ze dat ze de kans niet hadden gekregen om hun zegje te doen. Ik ben van mening dat iedereen zijn kans moet grijpen. Ik vond dat we die kans in Gent geboden hadden en dat we door moesten zetten met de plannen.”
Maar hoe raakten de gemoederen dan bedaard? “Na een aantal maanden passen mensen zich aan,” aldus Watteeuw. “Ze vinden nieuwe oplossingen, ook al dachten ze dat het nooit zou lukken. Naarmate de mensen de voordelen zien, wordt de groep tegenstanders ook kleiner.”

Watteeuw verwijst ook naar de specificiteit van Brussel, waar een gewestelijk goedgekeurd plan door de gemeenten moet worden uitgevoerd. Het creëert een situatie waarin gemeentelijke meerderheden een plan moeten uitvoeren waar ze misschien minder achter staan. “Gent is minder complex. Wij hadden een coalitie met drie partijen en er was eensgezindheid over het plan. Ook de voormalige burgemeester (Daniël Termont van de sp.a, red.) sprak steeds zijn steun uit wanneer het moeilijk werd. Dat was erg belangrijk.”

Ook de rol van de oppositie is van belang, meent Watteeuw. “Bij ons was dat de N-VA en die heeft het zeer hard gespeeld – dat mag – maar zij hebben nooit opgeroepen tot geweld. Een oppositie die ophitst en aanzet tot geweld, vind ik onverantwoord. Daarmee ondergraaf je alle democratische rechtsgang. Dat is niet gebeurd in Gent. Tot mijn verbazing heb ik gemerkt dat men in Brussel wel startte met een aantal plannen, maar erg snel is teruggekrabbeld bij weerstand. Een burgemeester zoals die van Anderlecht had op een van die zware momenten de straat moeten opgaan en in discussie moeten treden met wie de verkeersfilters afbrak.”

Dat valt ook VUB-politicoloog Dave Sinardet op. “Belangrijk in dergelijke zaken is dat je even moet doorbijten en niet te snel mag toegeven. Dat is de eerste fout die gemaakt is: de gemeentebesturen hebben eigenlijk geweld gelegitimeerd en dat is gevaarlijk. Er zijn een aantal onruststokers en de gemeenten zeggen: als jullie geweld gebruiken, passen we het plan aan.”

Volgens Sinardet had Brussel de situatie anders kunnen aanpakken door zich niet meteen te laten overrompelen. “Ze hadden beter voorbereid kunnen zijn op het protest, want we hebben het al gezien in andere steden. Wellicht werd dat een beetje onderschat. Bovendien is het niet de juiste houding om wie geweld gebruikt gelijk te geven.”
Maar Gent is Brussel niet en circulatieplannen kunnen niet zonder meer gekopieerd worden, stelt VUB-planoloog Kobe Boussauw. “Of zo'n plan werkt, hangt in grote mate af van de context. In grootstedelijke omgevingen is het vaak iets moeilijker. Circulatieplannen in regionale steden waar al een fietscultuur aanwezig was, kwamen al vroeger en met minder commotie tot stand. De troef van Brussel is dan weer dat het openbaar vervoer er erg sterk is.”

“Het is moeilijk om te zeggen hoe het beter had kunnen aangepakt worden, want het blijft voor een stuk trial-and-error. Belangrijk is een stapsgewijze evolutie naar een verkeer dat minder schadelijk is, maar dat moet samengaan met een soort educatief proces. Een deel van de bevolking is te weinig geïnformeerd over de nefaste gevolgen van autoverkeer in de stad. Het zou een verschil kunnen maken indien men daar in het onderwijs meer de nadruk op legt.”

Voor sociaal psycholoog Frank Van Overwalle (VUB) blijft informatie het heikele punt. “Ik snap dat in Brussel de politieke conflicten – en het niet overeenstemmen van het gewestelijke en het lokale niveau – problemen kunnen opleveren, maar die conflicten ontstaan enkel als de mensen ook ontevreden zijn. Dan grijpen politici dat aan. Een breed draagvlak creëer je alleen door iedereen goed te betrekken. Maar nu is het best dat iedereen even afkoelt en op zoek gaat naar de common ground. Wat was het oorspronkelijke plan en staat iedereen daar nog achter? Een van de basisideeën is een veiligere omgeving. Het is kwestie van de mensen te doen inzien dat er in de uitwerking wel een fout kan zitten, maar dat ze ook weer achter de beginselen gaan staan.”

Daarbij is het van belang dat de burgers die geen extreem standpunt innemen ook aan het woord komen, zegt communicatiewetenschapper en specialist in de wisselwerking tussen digitale media en samenleving, Jo Pierson (VUB/Universiteit Hasselt). “Wat je erg vaak in dit soort debatten ziet, is dat een grote meerderheid het misschien wel een goede oplossing vindt, maar dat die meerderheid niet aan het woord komt.”
“Bovendien verloopt een groot deel van het publieke debat steeds meer via digitale media, waar het gepaard gaat met veel polarisatie. Ook sociale media stimuleren die polarisatie en worden de megafoon van de mensen die hard roepen. Dat maakt het niet makkelijker. Brussel had de gevoeligheden beter moeten capteren. Het is belangrijk om voelsprieten in de gemeenschap te hebben en niet enkel via de media te spelen.”

Met humor

En de handhaving? Tijdens sabotageacties was de politie vaker afwezig dan aanwezig, zeggen sommigen. Had Brussel hier een verschil kunnen maken? “Dat is moeilijk om te beoordelen,” zegt Watteeuw vanuit Gent. “Maar ook hier speelt de politiek een grote rol. Als de politie duidelijke signalen krijgt, voert zij de richtlijnen uit. Geeft de politiek diffuse signalen, dan wordt het moeilijker. In Gent hebben wij eerst gewerkt met stewards die overal stonden uit te leggen wat de bedoeling was van een opstelling. Geen makkelijke taak en daarom was de politie altijd in de buurt voor mocht het fout lopen.”

“Het beste is om een gemoedelijke toon aan te houden,” zegt Max van den Berg, voormalig Nederlands politicus (PvdA) en wethouder (het Nederlandse equivalent voor een schepen, red.) in Groningen. Hij woonde van 1999 tot 2007 in Brussel en stond aan de wieg van het circulatieplan dat in 1977 in Groningen in gebruik werd genomen. Het was revolutionair, maar het kon initieel ook op veel kritiek rekenen.

“Laat mensen beseffen dat er ergere dingen in het leven zijn en kom hen met humor tegemoet. Zeg hen dat het een goed besluit is, ook al gaan ze er niet meteen mee akkoord. Maar als ze er blijven doorheen rijden, moet je hen wel verbaliseren. Ze moeten beseffen dat ze in een rechtsstaat leven. De ruime meerderheid snapt dat wel.”

“Eigenlijk is het een kwestie van geduld opdat mensen de voordelen inzien. Belangrijk is dat Brussel de voordelen beter in de verf zet en stimuleert. Laat de maatschappelijke figuren met verstand aan het woord en blijf in gesprek gaan. Maar geef niet te veel toe. Het kan zijn dat je een bepaald straatje waar het scheefloopt even moet aanpassen, maar aan de grote principes moet je vasthouden. Brusselaars moeten zich er bewust van zijn dat dit niet iets typisch voor hen is: het is een bredere trend om grote steden leefbaarder te maken. Brussel kan zich doorgaand verkeer niet langer permitteren. Dat is de doodsteek van de stad.”