Leerachterstand: ‘Voor veel leerlingen is dit een blijvend litteken'

De paasvakantie is met een week verlengd. Een noodgreep van de overheid om de pandemie te bedwingen, maar de maatschappelijke kosten door het leerverlies zijn groot, waarschuwen experten en mensen op het terrein. “Onderwijs is een gelijkmaker. De scholen sluiten maakt de kloof tussen sterke en zwakkere leerlingen alleen maar groter.”

Leerachterstand? Het is momenteel pompen of verzuipen voor de leerkrachten. Dat is niet wat ons nu het meeste bezighoudt. De leerkrachten doen al ongelooflijk hun best om het hoofd boven water te houden en de leerlingen zoveel mogelijk mee te krijgen. Zoals ze dat altijd al doen.”

Aan het woord is Nancy De Boey, pedagogisch directrice bij de scholengroep van de Annuntiaten, waar onder meer ook enkele Brusselse vrije scholen onder vallen. We bellen haar op het moment dat het Overlegcomité over een nieuwe lockdown moet beslissen. Voor de onderwijswereld is het nog maar eens schakelen, want die dag wordt beslist dat de scholen weer dichtgaan. Voor De Boey, de leerkrachten en de directies misschien een opluchting, want het was bijna niet meer mogelijk om de steeds wisselende maatregelen te laten opvolgen.

“De scholen moeten steeds meer gendarme spelen,” getuigt De Boey. “Onlangs kregen we ouders die eisten dat hun kinderen geen mondmasker zouden dragen in de klas. Ze vonden het allemaal nutteloos. Er moest zelfs met de politie gedreigd worden. Een dag later waren de kinderen afwezig. Dat bracht ons voor een verscheurende keuze. Moesten we nu in afstands­onderwijs voorzien voor die kinderen?”

Het is een onderbelicht drama van de hele pandemie. De sluiting van de scholen in de eerste golf, en het kwakkelende vervolg in de herfst en winter, met de vele quarantaines, hebben de tijd die kinderen op school doorbrengen serieus ingekort. En als de lessen toch mochten doorgaan, dan verliepen die veel moeizamer. De gevolgen hiervan zullen we nog lang mee­slepen. Dat denkt alvast professor onderwijseconomie Kristof De Witte (KU Leuven). Hij deed onderzoek in vierhonderd scholen van het vrije katholieke net, waaronder ook scholen in Brussel. “De resultaten zijn ontnuchterend,” zo getuigde hij onlangs in het Vlaams Parlement. “Er is bij de leerlingen van het zesde leerjaar een leerachterstand opgelopen door de eerste lockdown van zes maanden.”

Armere populatie

Hoewel het onderzoek zich toespitste op het einde van het vorige schooljaar, is dat volgens De Witte later herbevestigd door ander onderzoek. Zo zagen ook de leraars van het GO! bij de start van het schooljaar een aanzienlijke tot zeer grote leerachterstand bij een kwart van de leerlingen, en nog meer in scholen met een armere populatie. Ook de OVSG, de koepel van het gemeentelijk en stedelijk onderwijs, kwam tot gelijkaardige resultaten.

De leerachterstand blijkt ook niet ingehaald te zijn enkele maanden later. Veel meer leerlingen in het secundair onderwijs hebben na de kerstexamens een heroriënteringsattest gekregen dan dat in de voorbije jaren het geval was. De Witte: “Dat is een belangrijk knipperlicht. Heroriëntering is een grote voorspeller voor zittenblijven, dat vaak tot vroegtijdige schooluitval leidt. En dat heeft dan weer gevolgen voor de werkgelegenheid, het loonniveau, het welzijn, de welvaart, en voor de samenleving in het algemeen.”

Kortom, corona hakt via het onderwijs diep in op het maatschappelijke weefsel en versterkt de al bestaande ongelijkheden. De Witte: “Leerlingen uit de lagere sociale middens hebben zich door de coronacrisis onvoldoende kunnen bewijzen, waardoor ze wellicht vroeger dan anders in de bekende waterval worden geduwd.”

Als het voor het hele Vlaamse onderwijs problematisch is, dan is dat bij uitstek zo voor de Brusselse scholen, bevestigt De Witte. “We hebben geen aparte data, omdat die niet statistisch significant zouden zijn, maar in een grootstad als Brussel combineer je in het onderwijs een anderstalige omgeving en meer kansarmoede. We hebben bijvoorbeeld gemerkt dat het niveau van het Nederlands na de eerste lockdown meer is achteruitgegaan naarmate de scholen langer gesloten zijn gebleven. Dat is logisch omdat veel anderstalige kinderen geen contact meer hadden met het Nederlands.”

Voor Jef Van Damme (Vooruit), schepen van Onderwijs in Sint-Jans-Molenbeek, is dit verhaal heel herkenbaar. “We hebben nog geen cijfers over leerachterstand in onze scholen, maar het aanvoelen is er. Als we naar het tweede leerjaar kijken, dan blijken heel wat kinderen het in september moeilijker te hebben met lezen en schrijven.”

Van Damme is dan ook zeer teleurgesteld dat de scholen nu voor de paasvakantie een week vroeger sluiten. “Drie weken, dat is een eeuwigheid voor de kinderen! Stilstaan is achteruitgaan. We kunnen er nu al zeker van zijn: na de paasvakantie staan onze leerlingen weer in minstand. Nee, optimistisch kunnen we hier niet over zijn. De pandemie betekent voor veel leerlingen een litteken voor de rest van hun leven.”

Hij noemt het intussen neoliberale waanzin om de winkels wel open te houden, zij het op afspraak. Van Damme: “Ik volg hierin Steven Van Gucht. De scholen zijn bij de meest gecontroleerde omgevingen. Het is onbegrijpelijk dat die dan dicht moeten.”

Gelijkmakers

Dat de sociaal-economische indicatoren in grote mate de leerachterstand mee bepalen tijdens de pandemie valt eenvoudig te verklaren. Onderzoeker Tim Surma (Thomas More hogeschool): “Scholen zijn gelijkmakers,” zo zei hij in de hoorzitting in het Vlaams Parlement. “Op school is het voor iedereen gelijk, maar buiten de school is bijvoorbeeld de leertijd die ouders aan de kinderen besteden ongelijk. Hoe meer ouders verdienen, hoe meer lestijd ze aan hun kinderen besteden. Dat is altijd zo. Maar in lockdownperiodes is dat verschil nog veel groter geworden, zo blijkt uit Nederlands onderzoek.”

Daar komt nog bij dat tijdens lockdownperiodes de leerlingen nog meer op hun eigen omgeving en buurt aangewezen zijn, “een soort van segregatie,” zegt Surma, die niet bevorderlijk is voor de leerprestaties.

Waar de meeste experten het alvast over eens zijn is dat het Vlaamse onderwijs op twee vlakken beroerd aan de start kwam in deze pandemie. De Pisa-cijfers gaan al jaren de verkeerde richting uit in Vlaanderen, zowel voor taal, wiskunde als wetenschappen. En, twee, Vlaanderen was niet klaar met de digitalisering van het onderwijs en moest dus in allerijl improviseren. Dat heeft het Vlaamse onderwijs tijdens deze pandemie zeker parten gespeeld.

Voor grootsteden is dat probleem extra groot, meent schepen Jef Van Damme. “Voor veel van onze gezinnen is de omgang met computers niet zo evident. Laat staan de lessen volgen via de computer. We hebben extra ingezet op het versterken van de digitale leeromgeving. Daarnaast zetten we al langer in op de omkadering van de leerkrachten. Het is belangrijk dat er een leraar voor de klas staat, dat er geen gaten vallen. We hebben daarom een fulltime ondersteuner die mee moet verhinderen dat beginnende leerkrachten afhaken. Dat begint zijn vruchten af te werpen.”

Bij het Gemeenschapsonderwijs Brussel zet men vooral in op het verhogen van het welbevinden en op remediëring. “Leerlingen gemotiveerd houden is een belangrijke uitdaging. Leerkrachten, zorgcoördinatoren, leerlingenbegeleiders en schooldirecteurs doen hun uiterste best om met elke leerling in verbinding te blijven, zowel individueel als klassikaal,” zegt woordvoerder Karin Struys.

Ook de Vlaamse Gemeenschapscommissie heeft een tandje bijgestoken. Het Onderwijscentrum Brussel (OCB) werkte via de scholen zelf. “Omdat die het best geplaatst zijn om leerachterstand weg te werken,” zegt collegelid Sven Gatz (Open VLD). Het OCB helpt de scholen om een analyse te maken over de leervertraging en om vervolgens de adequate maatregelen te nemen.

Hoe moet het nu verder? Krijgen we de kloof die corona in het onderwijs geslagen heeft, gedicht? De Witte ziet op korte termijn een aantal goede initiatieven van de Vlaamse overheid, zoals Bijsprong, waarbij leerkrachten die geen voltijdse opdracht hebben of gepensioneerde leerkrachten ingeschakeld kunnen worden om de leerachterstand weg te werken. Een juist spoor, volgens De Witte, omdat uit onderzoek blijkt dat bijlessen en tutoring heel efficiënt zijn om leerwinst te bereiken.

Zomerscholen

Verder zijn er de zomerscholen die Vlaanderen voor het eerst organiseerde in 2020. Ook in Brussel. Er waren er twaalf en ze vingen achthonderd leerlingen op. De Thomas More hogeschool deed een evaluatie van de zomerscholen. Volgens onderzoeker Tim Surma is die grotendeels positief, al is er marge voor verbetering. De juiste leerlingen zijn bereikt, blijkt uit onderzoek van Surma, alleen ontbrak het nog aan doelgerichtheid. “Zomerscholen werken het best als ze werken op de leerstof waar de leerachterstand zich situeert.”

Ook schepen Jef Van Damme is er enthousiast over. “We hebben daar als een van de eersten op ingetekend. En we hebben ook heel goed de juiste doelgroep kunnen bepalen. Het is een succes, dat we zeker in 2021 willen herhalen.”

Op de lange termijn gelooft De Witte dat Vlaanderen verder moet inzetten op de digitalisering van het onderwijs. Zo kan ICT helpen om met verschillende leerpaden veel preciezer te differentiëren en te remediëren. Ook kunnen de leerprestaties van de leerlingen veel beter opgevolgd worden. “De digitale mogelijkheden in het onderwijs zijn vandaag onderbenut. Door in de scholen in de juiste hardware te voorzien, en leerkrachten beter te vormen, valt hier veel winst uit te halen.”