Europalia.brazilië kan leerschool zijn

Festivalorganisator Europalia slaagt er telkens weer in de meeste musea, expositieruimten, concert- en theaterzalen van Brussel als partner te strikken om met honderden evenementen één land in de kijker te zetten. Nu is dat met het economische groeiland Brazilië, dat Brussel onder meer komt tonen hoe het met architectuur omspringt. Onze decision makers kunnen ervan leren, vindt onze cultuurredacteur Jean-Marie Binst.

Met veel ijver, deskundigheid, academische ondersteuning, relaties, lobbywerk, consulaire en andere steun heeft de Stichting Europalia, na China in 2009, het boomland Brazilië onder de loep genomen, om het een herfst en winter lang op een zilveren dienblad te etaleren. Dat kostte de Brazilianen 30 miljoen rea­les (12,4 miljoen euro), aangevuld met evenveel geld van hier.
De visitekaartjes die het gastland uitdeelt, hebben tot doel cultuur te verspreiden. Inzake architectuur bijvoorbeeld gebeurt dat met conferenties, fotoreportages, documentaires, exposities,... Brusselse bouwers zouden nóg meer hebben aan Braziliaanse workshops over stedenbouw, en die zijn er niet. Een gemiste kans? De evenementen hebben gelukkig wel een meerwaarde dankzij het tweede 'leesniveau' dat onderhuids wordt aangereikt. Wie niet enkel naar de esthetiek van de Braziliaanse architectuur kijkt, maar ziet dat het om oplossingen gaat, kan snel een handvol ideeën vergaren voor de talloze problemen in Brussel. Hoe pakt Brazilië dit aan?

Door de sleur, de gewoonte, kijken velen in Brussel niet meer op van onze stedenbouwkundige troep. Brussel veroudert razendsnel. Krijgt rimpels. Botox (façadisme) alleen helpt niet meer. De architectuurkater is groot, in de (vergeten?) kanaalzone bijvoorbeeld, en in verlepte buurten als Anneessens, Het Rad, Bonnevie, decennialang uitgekauwd zonder respect voor esthetica. Het Gewest gaat nu zestig miljoen investeren in de renovatie van het hart van Sint-Jans-Molenbeek. We juichen het toe. Maar wordt het iets opzienbarends, iets waar Europa naar zal komen kijken? Waar blijft de architectuur die de sociale cohesie stimuleert? Zij zou vooraf moeten gaan aan de smaak van de onwaarschijnlijk snel veranderende stadspopulatie. Heeft de nieuwe Brusselaar geen recht op frisse stadsarchitectuur, aangepast aan de sociale en culturele mix van vandaag en - nog meer - van morgen? Die bemerkingen komen op ons af als we kijken naar de Braziliaanse architectuurvernieuwing.

Europalia.Brasil toont versnipperd (doorgaans fotografisch) wat architectonisch indruk maakt (te zien bij Recyclart, BIP en Bozar). Graag nodigen we de Brusselse bouwmeester én de gewestelijke en gemeentelijke administraties Stedenbouw uit om er een kijkje te nemen! We willen niet terug naar het midden van vorige eeuw om de nieuwe stad Brasilia van Oscar Niemeyer nostalgisch te promoten als model voor Schaarbeek-Vorming; evengoed kan worden ingezoomd op wat voor Brussel 'haalbaar' is, door hedendaagse Braziliaanse stadsplanners en architecten te vol­gen.

In Rio de Janeiro, een stad van zes miljoen mensen, is pas een moderne kabelbaan opengegaan boven zeven (deels grauwe, deels gerenoveerde) favelas of sloppenwijken. Daarmee stuurt de overheid aan op een daling in de nieuwe auto-aankopen, om dus de mobiliteitsproblemen voor te zijn.

Brazilië heeft de jongste jaren twintig miljoen burgers uit de armoede getild, tien procent van de bevolking, en die is gretig luxeproducten gaan kopen. Ik weet het, die snelle standverhoging zit er voor het merendeel van de Brusselaars de komende jaren niet in. Maar valt er niet te anticiperen met stedenbouwkundige ingrepen? Iedereen weet dat de files zullen toenemen tussen het Militair Hospitaal, Heembeek, Laken en Brussel-Stad: daar komen in 2012-'13 duizenden sociale woningen bij. Niet dat een kabelbaan hier dé oplossing is, maar misschien wel pendelvervoer per boot?

Rio heeft een nieuwsoortig, kilometerslang viaduct richting haven. Niet louter om spoor- of autoverkeer te ontlasten, maar ook om onderaan een m'as-tu-vu-promenade te creëren, met een rambla-sfeertje en veel plaats voor ambulante handelaars. De overdekte promenade zit precies op de grens tussen een geschuwde krottenbuurt en een sociaal betere nieuwbouwwijk. Het viaduct wordt getipt als nieuwe ontmoetingsplaats tussen de verschillende socia­le klassen. Kan zo'n chique zweefpromenade niet langs ons kanaal?

Totaal anders, en evenzeer maatschappijgericht, is het concertgebouw in het park Ibirapuera in São Paulo. Een toegangskaartje kopen voor de chique optredens is niet iedereen gegeven. Dat is geen kritiek: voor Vorst Nationaal en Bozar (bij galaconcerten) geldt hetzelfde. De architect en het stadsbestuur van São Paulo hebben er evenwel iets op gevonden. De zaal heeft achteraan een podiumgroot rolluik: meteen goed om het orkest andersom te laten zitten en gratis te doen spelen voor wie languit in het park geniet. Ter vervanging van Bruparck? Het is maar een idee...

En nog even dit. In 2008 werd São Paulo in zes maanden tijd fysiek 'gescrubd': ontdaan van alle reclamepanelen, neonverlichting en affichageballast. Zelfs de lokpalen van de McDonald's moesten er manu militari aan geloven. Maar wat zien wij na de aanleg van bijvoorbeeld het Flageyplein? De wildgroei van billboards en een publi-videoprojector ontsieren de architecturale rust van plein en buurt.

Bij de Brazilianen vallen genoeg ideeën te rapen om een stad te pimpen. Aan Brussel om de kansen te zien. Beide ogen te openen. En de lessen in sociaal geëngageerde stadsarchitectuur, die Europalia.Brasil onderhuids aanreikt, te verzilveren.