Burgerparticipatie: de stem van de burger klinkt steeds luider

“Had je 1 miljoen, wat zou jij dan doen?” Dat is de vraag die Neder-­Over-Heembekenaren vorig jaar kregen van de Stad Brussel. De afgelopen vijf jaar zagen we burgerparticipatie overal in Brussel opduiken. Maar doet het wat het moet doen: het vertrouwen in de politiek herstellen? Burgerpartij Agora en de eerste gewestelijke overlegcommissies met burgers zetten ons land ook internationaal op de kaart.

Het is 25 april 2020. De eerste Wijkraad van de Stad Brussel is van start gegaan. Nog tot halverwege juli kunnen inwoners van Neder-­Over-Heembeek hun voorstellen indienen. Een miljoen euro stelt de Stad Brussel ter beschikking voor projecten naar keuze om de buurt groener of meer solidair te maken. Een fitness-parcours, een moestuin voor kinderen, de Groene Wandeling herstellen en een tiny forest, dat zijn enkele van de gekozen projecten. Ze worden in de loop van dit jaar uitgevoerd.

Burgerparticipatie is een van de speerpunten van de huidige groen-rode meerderheid van de Stad Brussel. Wijkraden ­– bestaande uit gelote vrijwilligers die de plaatselijke bevolking representeren, samen met vertegenwoordigers van verenigingen – buigen zich over een eerste selectie van de voorstellen, het schepencollege hakt uiteindelijk de knoop door.
Het burgerbudget voor Neder-Over-Heembeek was een proefproject. Maar de Stad Brussel zet die manier van werken voort. Een burgerbudget van 1,2 miljoen euro is ook al vrijgemaakt voor Haren en de Europese Wijk.

Voor Brussels schepen van Burgerparticipatie Arnaud Pinxteren (Ecolo) is het duidelijk: projecten waarbij wordt samengewerkt met 'lokale experts', zoals hij de burgers noemt, leveren betere resultaten op. Daarnaast hoopt hij dat meer inspraak ertoe bijdraagt dat mensen meer geloven in de samenleving en helpen bouwen aan de stad. Meer participatie moet, kortom, helpen om het vertrouwen in de politiek te herstellen.

De afgelopen vijf jaar heeft burgerparticipatie in Brussel geboomd, zegt Didier Caluwaerts, VUB-politicoloog en bedenker van de G1000. Hij ziet een paar belangrijke katalysators voor deze vorm van politiek bedrijven. “Na het Samusocial-schandaal van 2017 heeft het vertrouwen in de politiek een grote knauw gekregen. Een tweede katalysator was de opkomst van burgerpartij Agora.”

5G en daklozen

Deliberatieve democratie – publieke besluitvorming waarbij ook buiten de verkiezingen de input van burgers wordt gevraagd – is niet nieuw. In Brussel vond het eerste burgerforum al in 2006 plaats. Ook de G1000, het bekende politieke experiment met een panel van gelote burgers, vond in Brussel plaats. Duitstalig België staat al langer bekend als laboratorium op het vlak van burgerparticipatie. Internationaal zijn er dan weer voorbeelden als de Braziliaanse stad Porto Alegre, die werkt met burgerbudgetten, of het Ierse burgerpanel dat inspraak had over onder meer abortus.

De laatste jaren is Brussel volgens Caluwaerts bezig zichzelf internationaal op de kaart te zetten als laboratorium voor burgerparticipatie. Het zijn vooral de gemengde commissies van het Brussels Gewest die de aandacht trekken. Die zullen bestaan uit vijftien parlementsleden en vijfenveertig burgers, die worden uitgeloot. Die commissies zullen zich buigen over de uitrol van 5G en over het daklozenbeleid. Ook de opkomst van burgerpartij Agora wordt met argusogen gevolgd in het buitenland.

Volgens Wim Van Roy, coördinator van De Wakkere Burger, het in Brussel gevestigde kenniscentrum voor participatie, heeft de hoofdstad een inhaalslag gemaakt. “We hadden de indruk dat Brussel enorm achterliep tegenover bepaalde Vlaamse gemeenten. Begin jaren 1980 had Gent bijvoorbeeld al een participatief luik ingebouwd bij de ontwikkeling van de openbare ruimte.” Vandaag lijkt het volgens Van Roy soms wel te zijn omgedraaid. “Je hebt in Brussel bijvoorbeeld maar twintig handtekeningen nodig voor een burgerinterpellatie in de gemeenteraad. Veel Vlaamse gemeenten zijn daar huiverig voor, uit angst voor een overvloed aan vragen.”

Maar doet meer participatie wat het moet doen, het vertrouwen in de politiek helpen herstellen? Niet altijd, zo blijkt na navraag bij enkele burgerpanels. In Neder-Over-Heembeek werd niet alleen één miljoen euro verdeeld, burgers werd ook gevraagd om hun mening te geven over het traject van de tram. Het leidde tot heftige discussies die Mohamed Meziane van dichtbij meemaakte. De informaticus nam in zijn vrije tijd deel aan het burgerpanel.

Onderwerp van het participatietraject was het aangekondigde tramtracé naar Neder-Over-Heembeek. Dat voert onder meer langs de Heembeeksestraat en de Frans Vekemansstraat, door het centrum van Heembeek. “De studies waren al gedaan, men wist dat de tram de enige oplossing was. Maar sommige inwoners dachten dat er op dat vlak nog ruimte was om te onderhandelen,” herinnert Meziane zich.

Hoewel de meeste leden van het panel niet achter de voorgestelde route voor de tram stonden, zag Meziane wel dat de argumenten van de Stad Brussel klopten. “Aan het einde is het tot een hevige botsing gekomen. De leden van het panel begonnen informatie te verspreiden over het traject op sociale media, terwijl dat volgens mij de rol van de Stad is. Het werd een heel gepolariseerd debat waarin ik ook persoonlijk werd aangevallen. Men veronderstelde dat ik het traject had bedacht, terwijl de rol van het panel eerder beperkt was.” Het burgerbudget werkte veel beter, vindt Meziane. Daar hadden de burgers écht iets te beslissen.

Ook in de Stalingradlaan kwam het tot een botsing met het stadsbestuur. “Kunnen we het even hebben over het Zuidpaleispark?” Dat typt één van de bewoners tijdens de digitale meeting waar het plan voor de nieuwe Stalingradlaan wordt voorgesteld. Bewoners hadden eerder dat park voorgesteld, maar daar is niets van terug te zien in de finale plannen. Als er geen auto's meer door de straat rijden, komt er ruimte vrij om petanque of tafeltennis te spelen, een speeltuin te installeren of banken te plaatsen om te zitten onder de bomen, is de redenering. Volgens bewoners broodnodig voor de dichtbevolkte buurt.

In het chatschermpje duiken steeds vragen op over de auto's die door de straat zullen blijven rijden. “Waarom wordt er zoveel rekening gehouden met een zeer luide minderheid van handelaars?” klinkt het. Bewonerscomité Stalingrad wil dat de Stad Brussel voor de heraanleg groter denkt dan alleen de Stalingradlaan. Ze fantaseren bijvoorbeeld over een noord-zuidverbinding van het Zuidstation naar het Noordstation waar voetgangers en fietsers voorrang krijgen. Dat is ook wat in het Good Move-plan staat, het gewestelijk mobiliteitsplan.

Nooit perfect

Voor de Stalingradlaan was er inderdaad niet zoveel tijd, bekent Pinxteren. De meetings hebben vanwege corona alleen via Zoom plaatsgevonden. “Het Zuidpaleispark is op vraag van de bewoners besproken, maar nooit in de collectieve vergadering gepasseerd. Er was veel tijdsdruk en we zijn het vertrouwen van de burgers kwijtgeraakt.”

“Het zal nooit perfect zijn,” gaat Pinxteren verder. “We proberen meer informatie en ruimte te geven, en ook inspraak. Dat is een revolutie ten opzichte van hoe het eerder gebeurde. Maar er zijn veel verwachtingen en dus ook teleurstellingen. We moeten eigenlijk constant herhalen wat wel en niet mogelijk is. Maar zelfs als we dat doen zijn er mensen die meer willen, terwijl dat niet altijd mogelijk is.”

Verwachtingsmanagement is inderdaad heel belangrijk, zegt ook Caluwaerts. “Inspraak geven betekent niet automatisch dat het wordt omgezet in beleid. Er is meestal ook input van bijvoorbeeld het bedrijfsleven, de horeca en Brussel Mobiliteit.” Toch maakt Caluwaerts zich niet te veel zorgen om de kinderziektes die nu soms nog opduiken.

“De representatieve democratie heeft er heel lang over gedaan voordat het werkte. Dat zal bij de deliberatieve democratie niet anders zijn. Al zullen technologische processen participatie nog vergemakkelijken. Ik denk bijvoorbeeld aan de hulp van artificiële intelligentie om bestuursdocumenten toegankelijker te maken.”

Vaste waarde

Als één ding opvalt, is het hoe burgerparticipatie de afgelopen vijf jaar steeds meer wordt geïnstitutionaliseerd. De gemengde commissies en de wijkraden zijn daar een voorbeeld van. Ook het kabinet van staatssecretaris voor Stedenbouw Pascal Smet (one.brussels-Vooruit) werkt aan meer dialoog met burgers tijdens stedenbouwkundige projecten, of het nu om privéprojecten of publieke projecten gaat. “Brusselaars kennen hun omgeving als geen ander. Het is dan enorm belangrijk dat we hun bezorgdheden in een heel vroeg stadium meenemen.” Die nieuwe vorm van dialoog zal binnenkort worden verankerd in het Brussels Wetboek van Ruimtelijke Ordening.

Aline Muylaert, medeoprichtster van de start-up voor digitale burgerparticipatie Citizenlab heeft ook gezien hoe burgerparticipatie de laatste vijf jaar een vaste plek heeft ingenomen binnen de politieke besluitvorming. Voor de komende vijf jaar hoopt ze dat er ook een toegankelijker platform zal komen, waar Brusselaars in een oogopslag kunnen zien hoe ze zich kunnen inzetten voor de democratie. Ze denkt aan een eengemaakt digitaal platform, zoals democratie.brussels – bestemd voor de overlegcommissies – maar dan voor alle vormen van participatie.

“Voor een onderwerp als klimaat maakt het niet uit of je in Sint-Gillis of in Schaarbeek woont. Toch heeft elke gemeente een heel andere aanpak. Ik hoop dat politici de initiatieven nog beter zullen willen afstemmen op de bewoner. Die voelt zich uiteindelijk vooral Brusselaar.”