Breekt de burgerparticipatie nu eindelijk door?

Als deze crisis één ding laat zien, is het dat Brusselaars elkaar graag helpen in tijden van nood. Halverwege maart werden er talloze burgerbewegingen opgericht, die vaak via Facebook of Whatsapp vraag en aanbod bij elkaar brengen. Wat kunnen lokale overheden leren uit het succes van deze online-initiatieven?

“Dringende oproep,” schrijft het Jetse gemeenteraadslid Halima Amrani (PS) op 9 april op de Facebookpagina ‘Solidarité Solidariteit Brussels Bruxelles Coronavirus’. “Negentien mensen zijn overleden in het rusthuis van het OCMW in Jette! We hebben maskers en schorten nodig. Wie kan naaien, weet wat hij moet doen om een leven te redden.” Het is slechts één van de paar honderd berichten over medisch materiaal die geplaatst worden in die groep.

De groep is een bottom-upinitiatief van negen vrouwen met een achtergrond in de communicatie, politiek, journalistiek of kunsten (zie portret hiernaast). Met veertienduizend leden hebben mensen die een oproep plaatsen een enorm bereik. In veel gevallen worden daardoor vraag en aanbod snel met elkaar verbonden, of het nu om voedselpakketten gaat, medisch materiaal of boodschappen doen voor ouderen.

Op diezelfde manier werden halverwege maart talloze andere Facebookgroepen opgericht, zoals Spreading Solidarity, not the Virus - Brussels (ruim vierduizend leden) en Masque tissu - Solidarité Coronavirus - Belgique - Création et distribution (elfduizend leden). De paar maskers die we via die laatste groep bestelden, kwamen binnen twee dagen aan met de post. Gemakkelijk en efficiënt, en mijn gemeente had op dat moment nog niets over mondmaskers op haar website staan.

“Mensen beginnen een burgerinitiatief omdat er hiaten zijn in het beleid, zeker in tijden van crisis,” reflecteert Trui Steen, hoogleraar Bestuurlijke Organisatie van de Overheid en Coproductie van Publieke Diensten aan de KU Leuven. “Dat is niet per se negatief. Maar de overheid moet vervolgens wel kijken hoe ze kan faciliteren. Ook is het de taak van de overheid om erop toe te zien dat iederéén wordt bediend. Als we puur naar burgerinitiatieven kijken, vallen er misschien bepaalde groepen uit de boot.”

De stad als platform

Die rol als facilitator zouden lokale overheden ook volgens Smart City Manager Céline Vanderborght moeten aannemen. In een succesvolle smart city - een stad waarbij informatietechnologie gebruikt wordt om de stad te beheren en te besturen - fungeert de stad als een platform. “De overheid verzamelt bottom-upinitiatieven en brengt vraag en aanbod samen. Ik denk aan mevrouw X die een masker nodig heeft, en Petits Riens die ze aanbiedt.”

Hier en daar namen overheden die rol al op zich tijdens deze crisis. Zo verdeelt de gemeente Vorst mondmaskers via Irisbox, het elektronische loket van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De gemeente Molenbeek kwam zelf met de Facebookgroep ‘Plateforme Solidarité Molenbeek Solidariteit’ en de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) lanceerde met verschillende partners, waaronder BRUZZ, het platform ‘Brussels Helps’, dat eveneens vraag aan aanbod linkt.

“Er zijn heel veel initiatieven, maar iedereen doet het op zijn eigen manier,” zegt Aline Muylaert, medeoprichtster van de Brusselse start-up Citizenlab, die onlineburgerparticipatie makkelijker maakt voor overheden. “Gemeenten stemmen hun initiatieven niet voldoende met elkaar af. Dit is een heel goed moment om in debat te gaan over hoe we de digitale democratie vorm moeten geven.”

“België krijgt contact tracers?” staat te lezen in de Facebookgroep Corona Updates Vlaanderen. “Terwijl dat in andere landen op een simpele manier gebeurt met een app, gaat België dit fucking old skool doen? Ze gaan de mensen zelf opbellen en dan moet gij nog weten waar dat gij geweest bent? Dat is toch onzin. Ik bedoel een onnozele jogging-app weet al precies waar gij geweest bent.”

Als het aan Vanderborght ligt, hadden burgers inspraak gekregen in de keuze voor verschillende manieren van tracking. “Overheden zouden dan niet alleen moeten vragen of mensen voor of tegen zijn, maar ook moeten uitleggen wat de voor- en nadelen zijn, en welke resultaten de verschillende keuzes met zich meebrengen. Iedereen is erbij gebaat om een goede balans te vinden tussen gezondheid en privacy. Door inspraak kunnen mensen zich het beleid eigen maken en beter begrijpen.”

Structureel verankeren

De ingrediënten voor digitale burgerparticipatie zijn er. Op dit moment werkt de gemeente Etterbeek bijvoorbeeld al samen met het platform Fluicity. Via die app kunnen burgers die duizend handtekeningen hebben verzameld, een bepaald onderwerp op de gemeenteraad krijgen. In andere gemeenten hapert de digitale participatie nog. Niet elke gemeente neemt met hetzelfde gemak een nieuwe applicatie in gebruik. “Voor sommigen is het echt helemaal nieuw. Je moet de gemeenten activeren en de persoon zien te vinden die de juiste bevoegdheid heeft.”

Maar Vanderborght hoopt dat lokale overheden deze crisis aangrijpen om burgerparticipatie structureel te verankeren. Ze noemt de app Fix my Street als voorbeeld. Daar kunnen burgers via een app of de website een melding maken van sluikstorten of een defect wegdek.

De app wordt inmiddels in alle Brusselse gemeenten gebruikt. In 2017 was de app in de Stad Brussel nog maar goed voor 3,2 procent van alle meldingen aan de dienst Openbare Netheid. In 2019 groeide dat aantal, met 9.042 meldingen naar 47,6 procent. Een dergelijke toepassing - die vaak in het dagelijks leven van de mensen is geïntegreerd - is ook denkbaar voor andere domeinen. “Het zou ons weerbaarder maken tijdens een volgende crisis,” zegt Vanderborght nog.

Jeanne Delobel, oprichter Solidariteit Brussels Coronavirus

“Halverwege maart hadden we echt het gevoel dat ons een catastrofe te wachten stond. Overheden brachten nog niet meteen iets in orde, dus hebben wij een Facebookgroep opgericht om vraag en aanbod van de leden samen te brengen. Die eerste tien dagen verzamelden we het grootste gedeelte van de nu meer dan veertienduizend leden.”

“In het begin kwamen er meldingen binnen van mensen die medisch materiaal nodig hadden, meldingen van geweld tegen vrouwen of mensen die een kinderoppas zochten. We hebben de groep geordend en zetten de urgente zaken zo lang mogelijk bovenaan. Heel veel werd binnen een paar dagen geregeld.”

“Het type vragen dat binnenkomt, verandert elke week. Op dit moment is er bijvoorbeeld geen vraag meer naar onderdak voor verpleegkundigen. We krijgen nu vooral oproepen voor voedselhulp. We hebben het idee dat mensen in overlevingsmodus waren en lang hebben gewacht, maar nu dringend hulp nodig hebben.”

“Mensen vinden ons via mond-tot-mondreclame, of omdat ze iemand kennen in het netwerk van een van de beheerders. Of ze typen ‘solidariteit’ in op Facebook en komen zo bij ons. Ik weet niet hoe lang de solidariteit rond het coronavirus nog nodig is.

Tussen de zes maanden en twee jaar misschien? Het digitale domein zal een belangrijke rol blijven spelen nu fysiek contact is beperkt. Een groot deel van de negen beheerders wil zeker doorgaan met de groep. We hebben veel leden, en vraag en aanbod worden bij ons goed gestructureerd.”