Een juridisch kluwen: hoe de Belgische staat dwangsommen naast zich neerlegt

Tientallen miljoenen euro’s. Dat is het bedrag van de dwangsommen die Fedasil en de Belgische Staat intussen moeten betalen door de opvangcrisis. Verschillende organisaties sleepten Fedasil al voor de rechter en ook het Europees Hof tikte ons land al op de vingers. Toch blijft staatssecretaris Nicole De Moor weigeren om die dwangsommen te betalen.

Sinds september 2021 is het opvangnetwerk van Fedasil compleet verzadigd. Daardoor krijgen gezinnen, minderjarigen en kwetsbare personen voorrang in het opvangnetwerk en worden tientallen asielzoekers - voornamelijk mannen - dagelijks naar de straten doorverwezen. De overheidsinstantie slaagt er niet in om elke persoon die een verzoek om internationale bescherming indient, van bad, bed en brood te voorzien. Dat is nochtans een mensenrecht, verankerd in de Belgische Grondwet.

Een aantal ngo’s sleepten Fedasil daarom collectief voor de rechter. Sindsdien werd de instantie al duizenden keren veroordeeld omdat het de wettelijk gegarandeerde asielopvang niet garandeert. Op www.dwangsomteller.be houdt Kamerlid en voormalig staatssecretaris Theo Francken (N-VA) de tel bij van de dwangsommen die door de verschillende rechtbanken werden opgelegd aan Fedasil en de Belgische Staat. Op vrijdag 20 oktober stond de teller op meer dan 333 miljoen euro. Volgens De Moor (Knack, 6 juni 2023) moet de teller worden bijgesteld omdat de bedragen te hoog liggen. “Maar eigenlijk doet het er niet toe. We betalen die dwangsommen toch niet."

Wat is een dwangsom?

“Wanneer een rechter beveelt om iets wel of niet te doen, kan er een dwangsom worden gekoppeld aan dat bevel”, zegt advocaat en hoogleraar aan de KU Leuven Benoit Allemeersch. "Een dwangsom is geen schadevergoeding, maar een soort private boete. Je hoeft dus niet aan de overheid te betalen, maar aan diegene die het bevel verkregen heeft van de rechter.”

Concreet kan de overheid geen verplichte opvang bieden aan asielzoekers die daar recht op hebben, en moet ze bijgevolg een dwangsom betalen voor iedere dag dat ze daar niet in slaagt. Het zijn de ngo’s die Fedasil voor de rechter hebben gesleept, die het geld in ontvangst zouden moeten nemen.

Of er in beroep kan worden gegaan, hangt af van de beslissing waarin de dwangsom vermeld staat. “Als die appellabel is, dan kan er hoger beroep worden aangetekend”, zegt Allemeersch. “Grosso modo kan je stellen dat dit bij beslissingen over kleine bedragen doorgaans niet het geval is, maar in zaken als deze mag je daar wel van uitgaan.” De Moor is inderdaad niet verlegen om in beroep te gaan. “Het is dan aan de appelrechter om te beslissen of het bevel al dan niet terecht was, en of de opgelegde dwangsom daar al dan niet bij hoort."

Ook het bedrag van zo’n dwangsom is een besluit van de rechter. “Uiteraard moet die in verhouding staan tot datgene waarover het gaat”, zegt Allemeersch. Belangrijke opmerking is dat een dwangsom niet begint te lopen van zodra een rechter die aan zijn bevel koppelt. “Daarvoor moet de tegenpartij de rechterlijke uitspraak eerst betekend hebben. Zonder die stap begint de dwangsom niet te lopen, en kan het geld dus ook niet geïnd worden.”

Inbeslagnames

De overheid dwingen om te betalen is niet vanzelfsprekend, maar is er dan geen enkele manier om ervoor te zorgen dat Fedasil die dwangsommen betaalt? Jawel, zegt Allemeersch. “Zolang een partij over vermogensbestanddelen beschikt, kan je die dwingen om via inbeslagnames te betalen.”

Alleen zijn ook daar bij de overheid een aantal voorwaarden aan verbonden. Zaken die de dienstverlening in het gedrang kunnen brengen, mogen niet in beslag worden genomen. Op welke spullen die voorwaarde van toepassing is, beslist de beslagrechter. “Maar je gaat mij niet zeggen dat de staat onvoldoende zaken heeft om in beslag te nemen, zonder dat de dienstverlening in het gedrang komt. Denk aan kunstwerken, bijvoorbeeld. De inbeslagnames op het kabinet van De Moor waren volgens mij vooral een symbolische actie, laat ons zeggen dat er efficiëntere manieren zijn.”

‘Signaal naar volgende regeringen’

Vluchtelingenwerk Vlaanderen is een van de ngo’s die Fedasil voor de rechter sleepte en intussen recht heeft op honderdduizenden euro’s aan dwangsommen. “We hebben een veroordeling ten gronde verkregen en kunnen het geld dus opeisen, maar voorlopig is dat niet gebeurd”, zegt woordvoerder Thomas Willekens. “Voor ons als eisende partij is het niet evident om dat geld te verkrijgen, het kost gigantisch veel tijd en energie. Tegen elke juridische stap die we zetten, wordt beroep aangetekend door de tegenpartij."

Het ziet er niet naar uit dat de duizenden procedures en dwangsommen de weg plaveien die ons uit deze opvangcrisis moet helpen, maar Vluchtelingenwerk Vlaanderen blijft wel geloven in het nut van de juridische route. “Ik geloof nog steeds dat procedures en dwangsommen een rol kunnen spelen in het grotere geheel, al is het maar om toekomstige regeringen geen vrijgeleide te geven”, zegt Willekens. “Op korte termijn zal dit waarschijnlijk niet veel uithalen, maar het maakt deel uit van een belangrijke langetermijnstrategie. Zie het als een signaal naar volgende regeringen."