Brusselse jongeren over hun taalgebruik: 'Lachen als iemand 'het' citroen zegt'

Ontlezing, verminderde taalvaardigheid: internationale onderzoeken zijn niet mals voor de staat van het Nederlands bij de jonge generatie. Maar wat vindt die jonge generatie zelf van haar omgang met taal, en de positie van het Nederlands in Brussel? “Zelfs al ben je enkel in het Nederlands opgevoed, dan heb je nog meertalige vrienden die je beïnvloeden.”

Het jonge volkje heeft het druk na de examens. Maar ondanks de eerste vakantiedagen, de rapporten, de oudercontacten en de festivals is een enthousiast groepje Nederlandstalige Brusselse jongeren bereid om te spreken over taal en de evolutie van 'hun' Nederlands in Brussel. Over taalbeheersing is de laatste tijd veel inkt gevloeid. Tussentaal rukt op, verengelsing neemt toe. Schrijftaal en spreektaal groeien naar elkaar toe, en het onderscheid tussen formeel en informeel taalgebruik wordt kleiner. De resultaten van het internationale vergelijkend Pirls-onderzoek 2021 waren niet bepaald bemoedigend: het niveau van leerlingen in Vlaamse scholen wat begrijpend lezen betreft zakte van de top naar een grijs Europees gemiddelde. Zes procent van onze tienjarigen haalt het basisniveau begrijpend lezen niet.

De jongeren uit ons panel begrijpen de bezorgdheid, maar echt wakker liggen ze er niet van. “Taal en cultuur hangen samen en je houdt beide graag in ere,” zegt Souhail, maar hij wijst er ook op dat taal nu eenmaal verandert en dat de effecten van de globalisering niet tegen te houden zijn. Reda haalt de soms nefaste invloed van sociale media op taal aan. “Ook de meertalige achtergrond van veel Brusselse jongeren vormt een uitdaging, maar dan wel een haalbare,” zegt hij. Maya is het met hem eens. “Dat sommige jongeren het moeilijker hebben met lezen en foutloos schrijven heeft volgens mij ook te maken met meertaligheid,” beaamt ze. “Zelfs wie enkel in het Nederlands is opgevoed, heeft meertalige vrienden die hem of haar beïnvloeden.”

Foyer-begeleider Ayoub maakt zich wel wat zorgen. “In onze Huiswerkbegeleiding zien we dat het taalniveau van de jongste generatie echt achteruitgaat. Een beetje Frans, een beetje Arabisch en een beetje Nederlands volstaan niet om een kind in een van die talen een goede discussie met mooie zinnen te laten voeren.” Het Pirls-onderzoek bevestigt Ayoubs woorden ten dele: leerlingen met een andere thuistaal dan de onderwijstaal, scoren significant slechter op begrijpend lezen. Aan de andere kant hoort een derde van de leerlingen die thuis soms een andere taal dan Nederlands spreken juist bij de sterkste lezers.

De kracht van voorlezen

VUB-professor Esli Struys, gespecialiseerd in meertaligheid, wijst op het belang van een taalrijke omgeving. “Meertaligheid wordt steeds meer de norm. Het aantal eentalig Nederlandstalige én eentalig Franstalige gezinnen gaat hier al lang achteruit, maar ondanks de aanwezigheid van het Frans en de internationale context, loopt Brussel niet achter op steden als Gent en Antwerpen. Wat wél een grote impact heeft, ongeacht de taalachtergrond, is taalrijkdom. Een omgeving met een voorleescultuur, veel boeken en een rijk taalgebruik biedt kinderen extra kansen op school. In grootsteden woont een groter aandeel gezinnen waar de taalomgeving minder rijk is, maar meertaligheid op zich staat taalrijkdom niet in de weg. Studenten die Nederlands als tweede taal hebben geleerd, ronden bij ons toch succesvol hun opleiding af.”

Hij wijst op het Nederlandstalige onderwijs als belangrijke motor voor het Nederlands in Brussel, omdat het tot twintig procent van de Brusselse jongeren bereikt. De vier jongeren rond de tafel spreken Nederlands met hun Nederlandstalige vrienden, en bij activiteiten die duidelijk uitgaan van Nederlandstalige instanties, al schakelen ze in winkels en op neutraal terrein vaak over op het Frans. “Franstaligen die naar het Nederlandstalige onderwijs gaan, gebruiken het Nederlands niet zo vaak buiten de school,” zegt Maya.

Veel Franstalige Brusselaars kennen alleen maar Frans, hoewel ze beseffen dat Nederlands belangrijk is op de arbeidsmarkt. Daar schiet het Franstalige onderwijs tekort, oordeelt het panel. “In onze school zaten wij al aan de imparfait, terwijl ze op de Franstalige school pas het woord 'boterham' hadden geleerd,” getuigt Souhail. “Ik denk dat sommige jongeren die niet veel Nederlands leren in het Franstalige onderwijs er ook een degout van krijgen: 'C'est quoi, cette langue? Veel te moeilijk!',” geeft Reda mee.

Heeft Nederlands ook een imago­probleem vanwege het mentaliteitsverschil tussen de hoofdstad en de rest van Vlaanderen? “Dat gevoel heb ik wel een beetje,” zegt Tyra. “Mijn Franstalige vrienden vragen weleens lacherig waarom ik Nederlands praat en hebben het dan over les Flamands.” “Mensen hebben een bepaald beeld van de Vlamingen en linken iedereen die Nederlands praat met die stereotypen,” denkt ook Maya. Het omgekeerde geldt ook. Zowel tijdens een vakantiejob in Ternat als tijdens een stage in Zaventem kreeg Reda al negatieve reacties toen hij in het Frans begon tegen iemand van wie hij dacht dat die Frans sprak. Ayoub had tijdens een politiecontrole ooit te maken met een Nederlandstalige agent die het niet op prijs stelde dat Ayoub Nederlands sprak. “Ik moest niet denken dat ik zo aan de controle kon ontkomen.”

Solliciteren met smileys

Zou het kunnen dat pragmatisch kunnen schakelen tussen meerdere talen voor jongeren belangrijker is dan de dt-regel, het juiste lidwoord of betrekkelijke voornaamwoord? Is er onder jongeren nog sprake van schaamte over fouten tegen het Nederlands? En doen sociale media de grenzen tussen spreektaal en schrijftaal, informeel en formeel taalgebruik niet te veel vervagen?

Souhail hecht inderdaad meer belang aan meertaligheid als een waarde die zijn cultuur en perspectief verbreedt, en die de Brusselse identiteit bepaalt, maar als het nodig is, let hij zeker op zijn taal. Voor Maya hangt het taalgebruik samen met de omstandigheden: “We zijn ons zeker bewust van het belang van correct taalgebruik. Als ik een leerkracht mail of een sollicitatiebrief moet schrijven, zal ik heel erg opletten. Maar als ik weet dat ik niet per se op moet letten, dan doe ik het niet. Meerdere talen kennen, is al een plus.”

“Ik merk wel dat ik zelf ook vooroordelen heb wanneer ik in een formele context mails krijg die te informeel zijn of waar veel fouten in staan,” geeft Reda toe. “Ik heb net gesolliciteerd bij een groot bedrijf, en ik kreeg van de personeelsdienst een mail terug vol smileys en informele zinnen. Daar was ik wel van geschrokken. In een bericht aan een leerkracht zal ik niet 'wss' schrijven in plaats van 'waarschijnlijk'.”

“Ja,” vult Ayoub aan, “maar de nieuwe generatie die veel met de smartphone bezig is, heeft het wel moeilijker om een woord als 'waarschijnlijk' juist te schrijven.”
Maken leeftijdsgenoten soms opmerkingen over taalfouten? Souhail: “Wanneer ik iemand verbeter, dan merk ik dat hen dat soms verbaast, terwijl ik het juist nuttig vind voor hen.” Tyra geeft een voorbeeld uit het leven gegrepen: “Onder vrienden wordt wel gelachen als iemand bijvoorbeeld 'het citroen' zegt, maar dat blijft vriendschappelijk,” zegt ze, terwijl ze benadrukt dat veel afhangt van de situatie. “Als je Rechten studeert, is correcte taal natuurlijk heel belangrijk.”

Nieuwe vaardigheden

Misschien verdienen taalvaardigheden die bij de jongere generatie wél goed ontwikkeld zijn meer aandacht en waardering. Veel jongeren schrijven, spreken en communiceren veel sneller dan de oudere generatie. Je zou zelfs kunnen zeggen dat bepaalde afkortingen kennen onder nieuwe taalnormen vallen. Zo weet Reda dat hij een tijd geleden een opmerking kreeg omdat hij nog niet wist dat 'tfq?' in een bericht tu fais quoi? betekende.

Woorden, accenten en constructies overnemen uit andere talen kan ook iets creatiefs zijn. En talen mengen doen ze allemaal. “Ik 'vernederlands' vaak Franse woorden,” zegt Maya, “en dan doe ik alsof dat goed Nederlands is. Het is zelfs zo dat ik me veel meer moet concentreren wanneer ik praat met iemand die geen Frans of Nederlands kent, omdat ik er dan voor moet zorgen dat ik geen woorden gebruik uit die andere taal. Eentalig spreken is moeilijker. Mengen gaat makkelijker en wordt sneller begrepen.”

“Sommige uitdrukkingen haal je liever uit de ene taal, andere uit een andere taal,” aldus Reda. Tyra geeft hem gelijk: “Voor een woord als 'pesten' zijn harceler of embêter eigenlijk geen goede alternatieven. Andere talen leggen soms een andere klemtoon door andere constructies: 'Ik mis je' zegt iets anders dan Tu me manques. Het Nederlands gebruikt wel meer Engels. Frans en Engels gaan minder samen,” stelt ze samen met de anderen vast.

Omgekeerd sijpelen ook Nederlandse woorden door in andere talen, maar die bestuiving vloeit vaak voort uit het onderwijs. Ayoub: “Ouders die zeggen 'Allez, va chercher ton boekentas' – dat is een typisch voorbeeld.”

De invloed van het Arabisch in de spreektaal lijkt niet zo sterk. Souhail herinnert zich wel dat hij verrast was toen Ewa drerrie (hey gast) tienerwoord van het jaar werd bij Ketnet.
Over de jongeren rond de tafel zou professor Struys zeggen dat ze een groot 'metalinguïstisch bewustzijn' hebben. Mede dankzij hun meertaligheid snappen ze de achterliggende concepten van taal heel goed en kunnen ze die op een creatieve manier toepassen. Daarbij scheppen nieuwe technologieën ook nieuwe mogelijkheden. Zo maakte Maya van de nood een deugd tijdens de coronalockdowns om haar Engels via Netflix en Tiktok aan te scherpen.

Nog een positieve ontwikkeling? Onze groep denkt dat veel jongeren makkelijker voor een publiek durven te spreken, omdat ze veel op sociale media zitten. Tegelijk bestaat er ook sociale angst om slecht beoordeeld te worden. En zo landen we bij Google Translate en AI: is het nog wel de moeite om zelf talen te leren? Ja, klinkt het haast unisono. “AI is een bedreiging voor het taalonderwijs,” oordeelt Reda. “Als je nog in een leerproces zit, kan je niet al je taken laten maken door artificiële intelligentie, want dan leer je zelf niets.” Tyra weet dat die nieuwe technologie grenzen tussen mensen kan slechten, maar zag ook hoe Oekraïners bij haar thuis het beu werden via schermpjes te communiceren. “Het blijft leuk om nieuwe talen te leren,” zegt Maya nog. “Mensen hebben je veel liever als jij echt hun taal spreekt.”