Criminologe Els Enhus: ‘We moeten anders gaan kijken naar daderschap’

Het aantal schiet- en steekpartijen volgt elkaar de laatste weken snel op. Soms gaat het over vergelding in het drugsmilieu, soms om personen met psychiatrische moeilijkheden. Waar komt de agressie vandaan en hoe kunnen we het als samenleving voorkomen? Criminologe Els Enhus pleit voor een nieuw centrum voor daderschap.

Els Enhus was hoogleraar Criminologie aan de Vakgroep Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Ze deed onder andere onderzoek naar de relatie tussen burger en de politie en criminaliteit en daders. Ze publiceerde ook over stadsbendes. Sinds 2018 is ze emeritus hoogleraar, maar ze geeft er nog het vak ‘Crime and the City’.

Afgelopen week werd een man neergestoken op het Bethlehemplein. Een eerder incident op die plek werd gelinkt aan drugshandel. Welke evolutie heeft er plaatsgevonden bij Brusselse stadsbendes?
Enhus: "Het gaat vaak om groepen jeugdvrienden die elkaar uit de buurt kennen. Stadsbenden in Brussel worden gevolgd door de politie. Als politiemensen bewijs vinden voor criminele activiteiten, worden ze opgepakt."

Sinds de huiszoekingen in het kader van het onderzoek ECC zien we dat de schietpartijen in Molenbeek elkaar snel opvolgen.
Enhus: "Als de politie de kopstukken wegneemt, gaat een bende op zoek naar nieuwe kopstukken. Tijdens die zoektocht zie je dat er vaak geweld wordt gebruikt om een signaal te geven. Tot nu toe vallen er weinig doden, het geweld is eerder een vorm van intimidatie, van waarschuwen."

Het geweld lijkt te zijn toegenomen sinds de coronacrisis, heeft u ook die indruk?
Enhus: "Jammer genoeg hebben de officiële statistieken van de federale politie altijd zo’n anderhalve jaar vertraging. Het is door het gebrek aan cijfermateriaal moeilijk om voor politie, justitie en onderzoekers kort op de bal te spelen."

Wat heeft de lockdown gedaan met de relatie tussen burger en politie?
Enhus: "De relatie tussen politie en jongeren met een migratieachtergrond is in één klap heel anders geworden. We onderschatten het inzicht over hoe men leeft in de arbeidersbuurten in en rond de Vijfhoek. Ik herinner me nog hoe in Elsene rond de vijver alle bankjes waren afgezet met politielinten. Op het gras rond de vijver deelde de politie boetes uit aan mensen die op het gras zaten. En dat was in één van de rijkere gemeentes van het Gewest. In andere buurten zijn er nog minder uitwegen om een klein beetje adem te krijgen. Als je mensen opsluit, creëer je agressie."

Dit gaat verder dan de rol van de politie. Het gaat ook over een gebrek aan investeringen in bepaalde buurten, zoals het Bethlehemplein in Sint-Gillis of oud-Molenbeek, waar de verschillende steek- en schietpartijen plaatsvonden. .
Enhus: "Je ziet dat er in de arbeidersbuurten nog steeds geen echte oplossingen bestaan om mensen uit de armoede te halen. De kwaliteit van de woningen is slechter dan elders. Sinds een paar decennia zijn er op relatief korte termijn veel mensen naar Brussel verhuisd. De wijken werden daardoor dichtbevolkter en ook de huurprijzen schoten omhoog. Je ziet hoe groepen worden weggedrukt in een steeds grotere armoede die maar niet doorbroken wordt."

Vormen die zaken volgens u de bouwstenen van de agressie-aanvallen van bijvoorbeeld afgelopen week?
Enhus: "Eerst stapelen bepaalde zaken zich inderdaad op, daarna volgt bij sommige mensen agressie. Dat gebeurt na een bepaalde ‘trigger’, zoals iemand die zijn vriendin kwijtraakt. Die opstapeling van problemen en de trigger kan de politie niet oplossen en opsporen. Waar politie en gemeente wél aan kunnen werken, is het opvolgen van lidmaatschap van radicale groepen, ik denk aan extreemrechts of aan criminele organisaties. Van dichtbij opvolgen is een manier om dit te voorkomen. In elke gemeente bestaan sterke preventienetwerken en elke politiezone heeft een cel die werkt rond radicalisering."

Wat zijn andere oorzaken van agressie die u in uw onderzoek heeft gezien?
Enhus: "Voor mijn onderzoek heb ik daders van gewapende overvallen in de gevangenis gevraagd hoe ze daar terecht zijn gekomen. Ze bespreken zelf het traject wat geleid heeft tot gewapende overvallen: ze hebben hun school niet afgemaakt, ze zijn opgegroeid in een gebroken gezin… Hun levenspad loopt op alle niveaus mis en alle wegen leiden naar de criminaliteit."

Kan de samenleving eerder ingrijpen?
Enhus: "Gevangenisstraffen helpen niet, dat zeggen criminologen al jaren. De gevangenis is eerder een leerschool. Recent las ik dat men in Nederland jonge daders meer als slachtoffers bekijkt in plaats van daders. Het Nederlandse model heeft zijn beperkingen. Er is heel veel discussie over de problemen die het met zich meebrengt om een jongere al jong op te volgen. Je stuit op allerlei privacyproblemen. Volgens mij is het correcter om eerst een veroordeling af te wachten. Eerst moeten ze erkend zijn als dader, vanaf dan pas kun je ze behandelen als slachtoffer."

Hoe zou zoiets eruit moeten zien?
Enhus: "Ik stel bijvoorbeeld een centrum voor daderbegeleiding voor, waar verschillende diensten samenwerken rond één individu met een complex probleem. Er bestaat vandaag al een centrum voor daderhulp, maar het is een klein centrum dat niet geïntegreerd is met de politie. Het nieuwe centrum zou qua structuur een voorbeeld kunnen nemen aan het Zorgcentrum voor Seksueel Geweld, waar gespecialiseerde politiemensen en psychologen samen een slachtoffer helpen."

Wat zijn andere manieren om criminele organisaties de wind uit de zeilen te halen? Moet witwassen strenger worden aangepakt?
Enhus: "Witwassen en omkoperij zijn ernstige bedreigingen voor onze samenleving. Federaal minister Annelies Verlinden van Binnenlandse Zaken werkt daarom aan een nieuwe wet - de wet bestuurlijke handhaving. Daardoor kan een burgemeester bij een verdachte transactie – de aankoop van een groot gebouw bijvoorbeeld – nakijken waar het geld vandaan komt. Als de koper banden heeft met drugshandel, dan kan de burgemeester een bouwvergunning weigeren. De wet is goedgekeurd door het kernkabinet, maar moet nog gestemd worden in het parlement."