De echte Grote Moskee heet Al Khalil en ligt in Molenbeek

Met 6.000 waren ze, de gelovigen die vorige week op straat baden in Molenbeek. De opkomst toont niet alleen de populariteit van de overleden prediker Rachid Haddach. Het maakt ook duidelijk dat de echte Grote Moskee vandaag Al Khalil heet en niet meer aan het Jubelpark ligt. Verslag uit een huis waar traditie en wantrouwen vandaag nog overheersen: “Doet u geen moeite, we antwoorden niet op uw vragen.”

Vrijdag, 13 uur. In de Molenbeekse Vanderstraetenstraat, op een boogscheut van de Ninoofsepoort, heerst een drukte van jewelste. Circa 2.000 gelovigen verzamelen er voor het vrijdaggebed. Terwijl de mannen een banale garagepoort in de straat binnenlopen, hebben de vrouwen om de hoek toegang tot hun eigen ruimte, zoals dat in de meeste moskeeën gebruikelijk is.

Zo onooglijk de ingang van het gebouw, zo indrukwekkend de grote zaal waar we naartoe worden geleid: een ruimte met paleisallures, rijk versierde zuilen en een grote kroonluchter die makkelijk drie meter doorsnede meet. De uitgestrekte gebedshal biedt plaats aan een duizendtal gelovigen, schatten we. In deze ruimte zitten enkel mannen, die de imam straks ook op groot scherm kunnen volgen. Heel af en toe zien we jongeren, maar het gros van de gelovigen lijkt vooral van middelbare en oudere leeftijd.

Het is in deze zaal dat huisimam Mohamed Toujgani even later een lange en vlammende preek afsteekt in het Arabisch. Crescendo’s, theatrale gebaren en effectvolle pauzes, de man weet hoe je een publiek bespeelt. Na een half uurtje neemt tweede imam Mustafa Kastit over en met een samenvatting in het Frans, een taal die de hoofdimam na decennia in België onvoldoende beheerst. We luisterden naar een preek over la convoitise, blijkt, het begeren. En we leren dat er goede en slechte vormen van dat hevige verlangen bestaan. In zijn samenvatting maant Kastit zijn publiek terloops ook tot netheid, zowel thuis als in de openbare ruimte.

De gebedszaal waar de imam preekt is maar een van de drie uitgestrekte gebedsruimtes in een complex dat in totaal circa 20.000 vierkante meter beslaat, de grootste hap van het omvangrijke huizenblok. Want naast de cultusruimtes heeft de Ligue d’Entraide Islamique, zoals de vzw achter de moskee heet, er ook nog lagere school La Plume, een school voor weekendlessen Arabisch en een instituut voor Islamstudies. Als het aan de Ligue ligt, moet dat complex de volgende jaren overigens nog groeien, minstens met een bibliotheek en een sportzaal.

Inmenging

Het geheel maakt van het instituut vandaag al ‘de eerste mosliminstelling in België’, lezen we op de summiere website van de moskee (welgeteld één pagina). Maar ook los van de nevenactiviteiten is Al Khalil de belangrijkste moskee van het land, leert een belronde, zowel qua oppervlakte als bezoekerscijfers. Groter en invloedrijker dan de Grote Moskee. “Zeker nu die laatste in een overgangsfase zit en een erkenning aanvraagt,” zegt bron uit de moslimgemeenschap die niet wil genoemd worden. “Nogal wat gelovigen en moskeeverantwoordelijken zien dat als inmenging door de staat.”

De mobilisatiekracht van Al Khalil bleek misschien nog het best afgelopen week. 6.000 gelovigen vonden toen de weg naar het gebedshuis voor een herdenkingsdienst ter ere van de razend populaire prediker Rachid Haddach. Zelfs voor Brussels grootste moskee bleek de toeloop te groot. Duizenden gelovigen gingen dan maar op straat bidden. Het leverde opmerkelijke beelden op van het anders zo onzichtbare gebedshuis, maar ook menig schamper commentaar over de islamisering van Brussel.

De zwijgzaamste moskee

Maar hoe zit het nu met de rol van de Al Khalilmoskee? Is het een verbindend gebedshuis dat voor een Belgische islam staat, geworteld in de stad? Of toch een moskee die vooral naar het buitenland luistert en de moslimgemeenschap vooral wil afgrenzen van niet-moslims? En hoe zit het met de financiering?

We hadden de vragen graag zelf gesteld aan Mohamed Laroussi, de Tunesische directeur van de moskee. Maar die weigerde drie dagen lang een reactie. Als we hem in de moskee zelf aanspreken, houdt hij het op een “slechte ervaringen met journalisten”. Of iemand anders het woord kan voeren? “Neen, niemand.” De grootste moskee van Brussel lijkt daarmee meteen ook de zwijgzaamste.

Welke die slechte ervaringen zijn vertelt Laroussi niet. Maar amper een jaar geleden raakte dezelfde imam die vandaag preekte nog in opspraak. Toen dook een tien jaar oud videofragment op, waarin Toujgani tijdens de preek opriep om Joden te verbranden. Een emotionele uitschuiver midden in de Gaza-oorlog, liet de imam, die excuses aanbood, weten. En ook de jaren ervoor kreeg de moskee vooral het etiket van een erg behoudsgezinde instelling, met nauwe banden met de Grote Moskee en de moslimbroeders, een soennitische strekking die naar een politieke islam streeft.

Een belronde naar een reeks experts en kenners van de moskee brengt meer duidelijkheid. “Al Khalil was de allereerste politieke moskee in ons land,” weet Alain Grignard. De man heeft er niet enkel een carrière als antiterreurspeurder opzitten, maar is ook islamoloog en docent aan de Luikse universiteit. “Toen de moskee in de jaren 1980 ontstond werd er meteen ook een islamitische werknemersvereniging aan gekoppeld, een islamitische studentenbond,... Andere moskeeën waren tot dan toe gewoon gebedsplaatsen.” Grignard bevestigt de link met de moslimbroeders, ‘al was die in de beginfase wellicht sterker.”

Islamologe Monique Renaerts, die de moslimexecutieve nog hielp oprichten, deelt die mening: “Directeur Laroussi is zeker een moslimbroeder, maar de laatste jaren zie je toch een verschuiving en raakt de moskee opnieuw in de gratie van de Marokkaanse autoriteiten.” Binnen de moskee is vooral hoofdimam Mohamed Toujgani de link met het Marokkaanse bestuur. Renaerts ziet daarnaast ook salafistische invloeden bij Al Khalil. “Met name bij de tweede imam en coming man Mustafa Kastit zie je accenten.” Kastit, die aan de universiteit van Medina studeerde, laat ons per e-mail weten dat we ook van hem geen antwoorden moeten verwachten. Hij staat immers “op het punt om op reis te vertrekken”.

De financiering dan. De meeste experts vermoeden dat de moskee vooral gefinancierd wordt via de eigen geloofsgemeenschap. Geen Grote Moskee-scenario dus, waar jaarlijks veel geld uit Saoudi-Arabië vloeide. Het verklaart mogelijk waarom het eerder genoemde uitbreidingsproject al jaren in het slop zit. Zekerheid over de geldstromen is er echter niet. “Het zal pas transparant worden als ze een erkenning aanvragen,” denkt Johan Leman, die al jaren voorzitter van integratiecentrum Foyer in Molenbeek. Uit niets blijkt vandaag echter dat Al Khalil zo’n aanvraag overweegt.

De Kinepolis onder de moskeeën

Leman wijst erop dat de moskee in de eerste plaats verschillende stromingen ontvangt. “Ik noem het une mosquée plurielle. De link met de moslimbroeders is er wel, maar er is evengoed plaats voor meer liberale of wahabitische predikers. Dat is ook de verklaring voor de grote opkomst, met één stroming lok je nooit meer dan 1.000 gelovigen voor het vrijdaggebed. Al Khalil is een beetje de Kinepolis onder de moskeeën, je krijgt er een heel gevarieerd aanbod.”

Zowel Grignard als Leman benadrukken dat de schaal van Al Khalil ook risico’s inhoudt. Leman: "Er wordt daar zeker niet tot jihad opgeroepen door de verantwoordelijken. Maar waar ga je als je radicale ideeën aan de man wil brengen? Naar de grootste moskeeën, waar er minder sociale controle is natuurlijk. Je laat er de softies links liggen en spreekt er de mensen aan met een orthodoxer uiterlijk. Dat is bij de grote moskee gebeurd en zeker ook bij Al Khalil. Als moskeeleiding is dat niet zo eenvoudig te beteugelen. Iedereen mag de Kinepolis binnen.”

“Typisch voor moslimbroeders is ook dat ze heel erg het verschil benadrukken tussen gelovigen uit de eigen religie en alle andere groepen,” vervolgt Leman. “Het halal/haram-discours met al zijn regeltjes leefde er enkele jaren geleden zeker nog.”

Al Khalil lijkt dus niet meteen een moskee die de verschillende gemeenschappen in de stad dichter bijeen brengt. Toch zijn er – schuchtere - pogingen zijn om zich opener op te stellen. Johan Leman ging er zelf al eens spreken en ook filosoof Philippe Van Parijs kreeg recent een uitnodiging. “Er is een langzame beweging bezig,” zegt een bron uit de moslimgemeenschap, die liever anoniem blijft. “Maar we moeten beseffen dat de instelling nog in handen is van de eerste generatie migranten, die hem zelf hebben opgericht. Ik zie een wil tot meer opening maar het bestuur weet niet hoe het daar moet aan beginnen. En als ze kritiek krijgen, kruipen ze terug in hun schulp.”

Bal bij de overheid

Om echt een stap vooruit te zetten is er volgens Johan Leman maar één oplossing. “Ze moeten een erkenning aanvragen. En dat is trouwens niet alleen de verantwoordelijkheid van de moskee. Voor mijn part mag de overheid veel nadrukkelijker achter de veren van moskeeën zitten die niet erkend willen worden. Willen ze toch niet? Dan mogen ze ook niet meer moskee heten.”

Waarom wil Al Khalil geen erkenning, een stap die die andere Grote Moskee aan het Jubelpark ondertussen wél zet? Het is een vraag die we maar wat graag aan de directeur hadden gesteld.