De grens speelt ook doden parten: 'Je kunt maar beter niet in Brussel sterven'

Achter haar hangt een foto van een lijkwagen van begin van de vorige eeuw. “De eerste lijkwagen in de familie,” zegt haar broer Kim, die erbij is komen zitten. Hoewel elke medewerker overal moet kunnen inspringen, is hij doorgaans bezig met het fysiek zwaardere werk: het ophalen en overbrengen van het lijk.

En net daar ondervindt de familie Willems grote problemen. In Strombeek zitten ze immers op slechts enkele honderden meters van Laken, Brussel. En meer nog dan de levenden hebben de doden last van die gewestgrens.

“Je kunt maar beter niet in Brussel sterven,” zegt Kim Willems. “Om te beginnen moet je er een overlijdenstaks betalen, die in Vlaanderen niet bestaat. In Jette komt dat op maar liefst 224,40 euro, in andere Brusselse gemeenten is dat meestal tussen de 100 en de 200 euro.”

“En dan is er dus dat moeilijke vervoer vanuit Brussel naar Vlaanderen,” zegt Ellie Willems. “Onze klanten zijn immers vaak Vlamingen uit de Rand, die op hun oude dag naar een home gaan in Brussel, of daar in het ziekenhuis worden opgenomen. Als zij daar overlijden, is er een probleem om ze terug in Vlaanderen te krijgen. Toch zeker bij crematie.”

Controlearts

Bij crematie is er naast de gewone arts die het overlijden vaststelt, immers nog een extra controle door een wetsdokter, aangesteld door de gemeente waar de persoon overleed. Die wetsdokter gaat nog eens na of het wel degelijk om een natuurlijk overlijden gaat, vooraleer de onherroepelijke crematie plaatsvindt.

De wetgeving regionaliseerde, en sinds 2008 hoeft men in Vlaanderen niet langer te wachten op die wetsdokter om het lijk al naar een andere gemeente te vervoeren, bijvoorbeeld de gemeente waar de begrafenisondernemer gevestigd is. Zo heeft de familie de overledene snel dicht in de buurt, wat handig is als ze nog een laatste groet wil brengen. De gemeente waar die begrafenisondernemer gevestigd is, dus de gemeente waar het lijk aankomt, stuurt en betaalt dan de wetsdokter, en vordert later die kosten terug.

Binnen Brussel geldt sinds eind 2018 een gelijkaardige regeling. Ook binnen het Brussels Gewest kan een lijk dus vrij vervoerd worden. Maar tussen Vlaanderen en Brussel is er geen dergelijk akkoord. Elk Gewest heeft immers met een eigen decreet of ordonnantie, waardoor er geen legale basis is om de kosten voor een wetsdokter terug te vorderen. Resultaat: het lijk blijft waar het is, tot de wetsdokter is langs geweest.

“Dat is heel, heel vervelend voor ons,” zegt Ellie Willems, “en nog meer voor de nabestaanden. Zeker als er een weekend tussen zit, moet je soms lang wachten eer je de overledene kan overbrengen. Zo hadden wij eind vorig jaar een vrouw die op een woensdagavond in het Romana-rusthuis in Laken was overleden.

Donderdag heb ik meteen online aangifte gedaan bij de Stad Brussel, maar vrijdag bleken de diensten gesloten, wat wellicht met de toen nakende feestdagen te maken had. Pas maandag is de wetsdokter langs kunnen gaan, en hebben wij haar tot bij ons kunnen brengen. Wat betekent dat de familie tot maandag heeft moeten wachten om haar te groeten.”

Het lijk moet in de tussentijd natuurlijk wel érgens naartoe. “Omdat rusthuis Romana geen mortuarium heeft, hebben wij haar, net als veel van onze andere klanten die in Brussel sterven, tijdelijk moeten onderbrengen bij collega De Hertog in Neder-Over-Heembeek. In principe kan de familie ook naar daar om haar te groeten, maar praktisch is het niet. Wij hebben immers geen vrije toegang tot het funerarium van onze collega's, en zijn afhankelijk van hun goodwill en planning om de familie daar te laten groeten,” aldus Ellie Willems.

“Omgekeerd gebruikt De Hertog soms ons funerarium als tussenstop bij een transfer vanuit Vlaanderen naar Brussel. Tenminste, als wij daar plaats voor hebben en opnieuw: praktisch is het niet. Ik snap dan ook niet waarom men geen regeling uitwerkt die voor heel België geldt.”

'Wetsdokter nutteloos'

Ook Johan Dexters, voorzitter van de Belgische federatie voor begrafenisondernemers Funebra, is die mening toegedaan. “Binnen elk gewest is er vrij transport, maar binnen België niet. Dat terwijl er Walen sterven in De Haan en Vlamingen in Durbuy. Het is toch niet logisch dat er binnen één land drie systemen zijn?” Een rondvraag bij de bevoegde ministers van Vlaanderen en Brussel leert echter dat zo'n intergewestelijk akkoord voorlopig niet aan de orde is.

Maar Dexters gaat nog een stap verder. “Voor mij mag die hele regeling met die extra controle door de wetsdokter op de schop,” zegt hij. “België is het enige land in Europa dat zo'n procedure gebruikt. Oorspronkelijk is die ingesteld als controle op de natuurlijke doodsoorzaak, maar in de praktijk gaat die tweede dokter zelfs niet meer naar het lijk lijken, het is een loutere formaliteit geworden.”

Maar er is nog een andere reden waarom de wetsdokter nodig is: hij moet de eventuele pacemaker verwijderen, omdat die kan ontploffen in de crematieoven. “Maar ook dat doen wij zelf,” zegt Ellie Willems. “Het klopt dat de wetsdokters de lijken doorgaans niet meer zien, in een ziekenhuis tekenen zij die papieren gewoon aan de balie. Ik zie eerlijk gezegd dan ook niet in waarom zo'n wetsdokter nodig is.”

Ook de Stad Brussel betwijfelt het nut, maar probeert in de tussentijd het de begrafenisondernemers makkelijker te maken. “Onze controle-artsen mogen sinds kort tot 2 kilometer buiten de gemeentegrenzen het lijk gaan onderzoeken”, klinkt het op het kabinet van bevoegd schepen Ahmed El Ktibi (PS). Daardoor zou de familie Willems overledenen uit de Stad Brussel meteen naar hun funerarium kunnen overbrengen, zonder Brusselse tussenstop.

Begrafenis

Voor de duidelijkheid: de bovenstaande regeling geldt enkel voor crematies. Voor gewone begrafenissen is sinds de ordonnantie van 29 november 2018 in het geheel geen toestemming tot vervoer van lijken meer nodig.

Al is niet iedereen daarvan op de hoogte. Heel wat begrafenisondernemers, onder wie de familie Willems, denken dat er in het Brussels gewest nog steeds een gemeentelijke toelating voor lijkenvervoer nodig is, die je pas verkrijgt nadat je aangifte hebt gedaan bij de gemeente en de veelbesproken overlijdenstaks hebt betaald.

“Klopt niet,” laat het kabinet van El Ktibi (PS) van de Stad Brussel weten. “Wij moeten de nieuwe Brusselse ordonnantie respecteren, die het lijkenvervoer toestaat zodra de eerste arts het natuurlijke overlijden heeft vastgesteld, en het formulier daartoe heeft ingevuld.”

Toch doen verschillende gemeenten daar nog moeilijk over, en staat zelfs op sommige gemeentelijke websites te lezen dat toestemming voor vervoer nodig is. Niet verwonderlijk dus dat zelfs begrafenisondernemers het niet meer weten.

“Zo'n vrij vervoer, zonder eerst bij de gemeente aangifte te moeten doen, zou alleszins makkelijk zijn,” zegt Ellie Willems. “Want als iemand in het ziekenhuis overlijdt, kan die veelal terecht in het mortuarium daar, tot de aangifte gebeurd is. Maar overlijdt de persoon thuis, dan moet de overledene daar natuurlijk zo snel mogelijk weg.”

Bij de burgerlijke stand van Jette klinkt het dat de Brusselse wetgever zijn ordonnantie nog moet verduidelijken. “Elke gemeente interpreteert die nu op haar eigen manier.” Voor wanneer die verduidelijking is, is voorlopig niet bekend.