De Holocaust herinneren in Brussel: ‘Als we vergeten, kan het opnieuw gebeuren’

Een kwart van de Nederlanders onder de veertig twijfelt aan de Holocaust. Is het in België beter gesteld met de herinnering aan de Holocaust? Het Meldpunt Antisemitisme noteerde in 2021 in ieder geval een recordaantal incidenten. Op zoek naar de Brusselaars die de geschiedenis levend houden.

Youra Livschitz, Jean Franklemon en Robert Maistriau. Hun namen doen vandaag bij de meesten geen belletje rinkelen. Daar wilde Ukkelaar Jérémie Tojerow iets aan veranderen. Want deze drie jonge verzetshelden uit Ukkel toonden ‘ongelooflijke moed’ in 1943, tijdens de Duitse bezetting.

De drie twintigers hadden elkaar ontmoet in de schoolbanken van het Atheneum van Ukkel en zijn daarna gaan studeren aan de ULB. Ze konden niet lijdzaam toezien hoe een konvooi met meer dan zestienhonderd mensen naar het concentratiekamp Auschwitz vertrok. Verzetsbeweging het Onafhankelijkheidsfront vond het te riskant om in te grijpen. Daarop besliste Livschitz de operatie met zijn jeugdvrienden uit te voeren. Gewapend met één revolver, gereedschap en een zaklamp slaagden ze erin de trein te doen halt houden.

Zeventien vrouwen en mannen werden uit een rijtuig bevrijd, voordat de gewapende Duitse escorte hen dwong te vertrekken. Verderop langs de route ontsnapten meer mensen, met behulp van het gereedschap dat aan boord van de trein werd gesmokkeld. Nog eens 120 mensen herwonnen daardoor hun vrijheid.

"Een deel van het verhaal speelde zich vlakbij mijn huis af," zegt Tojerow, inwoner van Ukkel. Youra Livschitz woonde namelijk op de Brugmannlaan in Ukkel. Met een aantal andere inwoners van Ukkel trok Tojerow naar de gemeenteraad met een voorstel voor een reeks maatregelen om deze mannen te eren. "Deze drie mannen hebben geen sporen nagelaten, geen kinderen of kleinkinderen om hun verhaal te vertellen."

Op de Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust werden – zoals de Tojerow en andere burgers uit Ukkel hadden gevraagd – de wegen die door het Ter Kamerenbos leiden vernoemd naar Youra Livschitz, Jean Franklemon en Robert Maistriau.

'Dramatische ontwikkeling'

Op Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust verscheen een studie – afgenomen bij de noorderburen – waaruit blijkt dat een kwart van de mensen onder de veertig twijfelt aan de Holocaust. Een klein deel denkt dat de Holocaust een mythe is (het gaat om zes procent) en de rest vindt dat het aantal Joden dat vermoord is ‘sterk overdreven’ wordt (zeventien procent).

Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de internationale Joodse organisatie Claims Conference. De organisatie onderzocht de laatste jaren het Holocaust-bewustzijn in verschillende landen. Claims Conference ziet ‘een dramatische ontwikkeling’ in Europa, namelijk het verwateren van de herinnering aan de Holocaust.

Of de onderzoekers in België hetzelfde resultaat zouden verkrijgen, weet Joel Rubinfeld, voorzitter van de Joodse Liga in België, niet. Toch schrok hij van de resultaten. "Het gaat om het buurland, met een gelijkaardig publiek." Volgens Robinfeld moet de studie een wake up call zijn. "Ik raad de Belgische ministers van Onderwijs aan om een soortgelijke studie uit te voeren."

Met het verdwijnen aan de herinnering aan de Holocaust, kunnen mensen ook bepaalde zaken niet meer historisch plaatsen, constateert Ania Zwadzka, medewerkster van het meldpunt. Symbolen en termen uit de Tweede Wereldoorlog worden regelmatig foutief gebruikt. Recent nog beklaagde de Israëlische ambassadeur van België dat er nazistische symbolen op de bomen in de omgeving van een Russische instelling waren aangebracht.

In de context van de oorlog in Oekraïne worden zowel Russen als Oekrainers nazi's genoemd. Een heel andere context, want in de Tweede Wereldoorlog ging het om het systematisch uitroeien van bepaalde mensen: Joden, Roma, mensen van het kleur. "Een dergelijk woord mag je niet zomaar gebruiken," stelt Zwadzka. "Het kan mensen pijn doen, ze hebben dierbaren verloren door toedoen van de nazi’s."

'De reële voorstelling is nodig'

Het Meldpunt Antisemitsme noteerde in haar laatste jaarverslag overigens een recordaantal meldingen: het gaat om 119 incidenten in totaal. Een recent rapport van de European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) toonde aan dat de coronapandemie en de Russische invasie in Oekraïne antisemitisme in Europa heeft aangewakkerd.

Die ontwikkeling is volgens Zwadzka zorgwekkend. De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend houden is één van de manieren om antisemitisme te bestrijden. "Als we het vergeten, kan het opnieuw gebeuren," zegt ze. De geschiedenisles op school is niet altijd genoeg: in de jaarverslagen van het meldpunt staan incidenten over leerlingen die worden uitgescholden voor 'jood'.

Een herdenkingsbord zoals in het Ter Kamerenbos of gedenkkasseien zoals er veel liggen in de Marollen, brengen de geschiedenis tot leven, zegt Zwadzka: "Je realiseert: hier woonde een gewoon meisje met haar ouders. Een Brusselse familie is uitgeroeid, ze zijn gedeporteerd naar Auschwitz."