Doug Saunders over aankomstwijken: 'Getto's zijn niet per se negatief'

Met Arrival City schreef Doug Saunders een van de belangrijkste boeken over steden van de afgelopen jaren. Migrantenwijken, betoogt hij, zijn in de eerste plaats plekken waar arme plattelandsbewoners op korte tijd een steile klim maken op de sociale ladder. Als overheden die wijken tenminste goed aanpakken. “En in Brussel kan dat beter.”

W e ontmoeten Doug Saunders op het terrasje van een Roemeens café aan de Slachthuizen in Kuregem. De zaterdagmarkt loopt op zijn laatste benen. Kraampjes, marktbezoekers en verkopers vormen een kleurige mozaïek. De markt en de wijk errond vormen een aankomstwijk, een ‘arrival city’.

Doug Saunders, buitenlandjournalist bij de Canadese krant The Globe and Mail, gooide hoge ogen met zijn boek. Ook in Vlaanderen. Antwerps burgemeester Patrick Janssens (SP.A) was zo onder de indruk dat hij de auteur een maand lang naar een van zijn aankomstwijken uitnodigde. Vlaams minister Sven Gatz (Open VLD) noemde het boek recent nog een van de twee die zijn kijk op de wereld grondig heeft veranderd. En Saunders is in Brussel omdat hij een van de mensen was die fotograaf Kurt Deruyter inspireerden voor zijn nieuwe boek Halfway Home.

De these van Arrival City is dan ook verfrissend. Terwijl arme migrantenwijken meestal als probleembuurten worden bekeken, ziet Saunders vooral de mensen en het parcours dat ze afleggen. Dat zien mag men gerust letterlijk nemen. Het boek is doorspekt met reportages uit een twintigtal steden in de hele wereld.
Aankomstwijken, stelt de auteur, zijn vooral plekken waar dynamische plattelandsbewoners naartoe trekken met de hoop op een beter leven. In die wijken vinden ze aansluiting met landgenoten die hen voorgingen, ondernemen ze en kunnen ze op relatief korte tijd doorstoten tot de middenklasse.

Vaak verlaten ze dan de aankomstwijk om plaats te maken voor arme nieuwkomers. Het beleid ziet een wijk waar armoede stagneert of toeneemt, terwijl de wijk eigenlijk als een spectaculaire sociale lift fungeert.

Brussel komt in uw boek niet voor, maar u kent de stad wel...
Saunders: “Brussel is een interessant voorbeeld omdat deze stad bij rechtse auteurs in de Angelsaksisch wereld symbool staat voor hoe migratie kan mislukken. Brussel, en ook Malmö in Zweden, zijn een nachtmerrie op vlak van migratie, zo klinkt het steevast, terwijl ik er niet zeker van ben dat die schrijvers er ooit geweest zijn.”

En wat zegt u?
Saunders: “Ik zie veel problemen: intergenerationele armoede, kinderen van migranten die het slechter doen dan hun ouders. Terwijl dat in de rest wereld van de wereld juist andersom is. De vraag is dus: waarom lukt hier niet wat elders wel lukt? En dan is een van de redenen niet de migratie op zich maar het falen van het onderwijs.”
“Ik heb vooral de Marokkaanse migratie bestudeerd. Hier in Brussel komen de migranten voornamelijk uit het Rifgebergte. Het waren geitenhoeders op zoek naar een job. Als ze dan hier komen, stellen ze vast dat de industrie is weggetrokken. Ze sturen hun kinderen hier naar school, maar dan loopt er van alles mis. De kinderen blijven vaker zitten of haken af, zonder diploma. Vooral bij jongens is dat een probleem.”

Hoe komt dat?
Saunders: “Deels door een gebrek aan voeling met het Westers onderwijssysteem. Maar er is in het algemeen ook de overgang naar het secundair, met het vroege selectiesysteem waar migrantenkinderen niet tijdig voor klaargestoomd zijn.”
“Daar komt nog bij dat scholen in Brusselse migrantenwijken het niet onder de markt hebben. Succesvolle migranten sturen hun kinderen naar scholen in middenklassebuurten. De scholen in migrantenwijken raken zo in een neerwaartse spiraal.”

Is Brussel dan eerder een mislukte ‘arrival city’?
Saunders: “Laat ik eerst de factoren opsommen die een positief verhaal mogelijk maken: de aankomstwijken hier zijn goed gelegen en dichtbevolkt, wat een groot voordeel is. Ze liggen dicht bij het stadscentrum, wat het ondernemerschap makkelijker maakt. De woningen zijn relatief betaalbaar.”
“Maar op het institutionele vlak loopt het mis. Wie een zaak wil opzetten krijgt te maken met heel wat bureaucratie: je moet een diploma bedrijfsbeheer hebben, er zijn dure openingstaksen, ingewikkelde voorschriften, enzovoort. Daardoor blijven vele allochtonen ondernemers hangen in de grijze economie.”
“Verder zijn er drempels op vlak van staatsburgerschap. Inwoners lange tijd in de illegaliteit laten leven is ongezond. Sommige mensen zonder papieren zullen zich wel uit de armoede kunnen werken, maar dan nog kunnen ze hun geld niet investeren in woningen, zullen ze hun kinderen niet naar universiteiten sturen, of hun onderneming uit de grijze economie kunnen halen.”

Snel burgerschap en regularisatie kan ook voor een aanzuigeffect zorgen, met nieuwe migratie tot gevolg.
Saunders: “Akkoord. En ik ben ook geen voorstander van open grenzen. Er moet een redelijk migratiebeleid zijn.”
“Op migratie heb ik een erg Canadese kijk. Als een groepje migranten in een wijk komt wonen en er hun gemeenschap vormt, is dat voor mij een voldoende vorm van integratie. De kinderen zullen toch de taal van het land leren. Waar ik woon in Toronto zijn er gezinnen uit Guandong in China, de Azoren, Eritrea, enzovoort. De ouders spreken geen Frans of Engels, zelfs al wonen ze er twintig jaar. Ze blijven in hun eigen buurt, spreken er hun eigen taal. Maar hun kinderen spreken beter Engels dan mijn eigen kinderen.”
“De baseline is, en die is wetenschappelijk onderbouwd: als je economische migratie en een degelijk onderwijssysteem goed op elkaar afstemt zodat migranten evenveel kansen krijgen op de arbeidsmarkt als autochtonen, dan zullen de zogenaamde multiculturele problemen zich vanzelf oplossen.”
“Hoe mensen zich kleden, wat ze eten, de religie die ze aanhangen, of de voetbalploeg waar ze voor supporteren wordt nu vaak als een bedreiging gezien op het moment dat die mensen geen job hebben of ongeschoold zijn. Maar van zodra ze volwaardig deel uitmaken van het economisch systeem, is het een louter cultureel gegeven en kunnen we er makkelijk mee om.”

Hoe staat u tegenover inburgeringscursussen voor nieuwkomers? Een goed idee?
Saunders: “Neen. Burgerschap is iets wat je doet, niet iets wat je zegt. Het is niet door een cursus te volgen, dat je deel zal uitmaken van het economisch en maatschappelijk weefsel. In sommige landen zijn die cursussen zelfs een soort van straf. In Nederland bijvoorbeeld zijn ze opgezet om migranten uit bepaalde landen te intimideren: het gaat over abortus, homorechten, ...”

Ook Canada heeft een traditie van inburgering...
Saunders: “Wij hebben een burgerschapsexamen. Engeland ook trouwens. Mijn vrouw, die Canadese is, moest die ook doen toen we naar Londen verhuisden. Ik niet, omdat ik half Brits ben. Wel, ik zou niet in die test slagen. Daar zit een heel vileine vraag in: “Worden vrouwen slechter betaald dan mannen?” Het juiste antwoord was: neen, terwijl je die vraag op twee manieren kan interpreteren: descriptief en normatief. Vrouwen zijn wel degelijk slechter betaald, maar dat is natuurlijk geen reden om er voorstander van te zijn.”
“Ik ben geen cultuurrelativist. Het is van belang voor een samenleving om een aantal kernwaarden te delen: respect voor de rechtsstaat, voor de scheiding van kerk en staat, en gelijke rechten voor man en vrouw. Die gemeenschappelijke grond heb je nodig, maar wie migreert heeft dat ook wel begrepen. Anders zouden de migranten niet naar dat land komen wonen waar die waarden van toepassing zijn.”
“We vergeten het soms maar migratie is een groot risico, vergt een grote investering. Je migreert niet naar een land dat je haat.”

Je migreert misschien wel naar een land waar je kunt rekenen op sociale bijstand.
Saunders: “Afhankelijk zijn van de bijstand is een symptoom, eerder dan een ziekte. Het klopt: een migrant kan in die val trappen, en over verschillende generaties afhankelijk worden van de werkloosheid, van sociale steun, maar dat is niet het leven waar de meeste mensen naar op zoek zijn.”
“Het is een mythe dat mensen naar hier zouden komen omwille van de sociale zekerheid. Zoveel geld is het niet, laat staan dat je er je investering mee terugbetaalt. Tenzij je criminele bedoelingen hebt natuurlijk.”
“De reden dat mensen in intergenerationele armoede verzeild geraken is niet de sociale zekerheid maar het zijn de maatschappelijke en economische drempels. Die maken het migranten moeilijk maken om een succesverhaal te schrijven.”
“De overheid reageert vaak op de verkeerde manier. Ze ziet dat de armoede stijgt, bijvoorbeeld hier in Kuregem en wil daar dan iets aan doen. Terwijl armoede paradoxaal genoeg een positief signaal kan zijn. In de ‘arrival city’ is een arme wijk de plek waar de migrant voor het eerst komt wonen. Als hij een succesverhaal schrijft, gaat hij weer weg, en komen er andere armere migranten in de plaats. Statistisch gezien gaat het om een wijk van grote armoede, terwijl het in de feite een enorme sociale lift is.”
“Dus de overheid reageert fout in die wijk door de bijstand te verhogen, terwijl ze er juist beter het ondernemerschap zou stimuleren door de bureaucratische drempels weg te verlagen.”

Sommige politici vrezen een soort balkanisering van Brussel, met veel verschillende gemeenschappen, maar geen gemeenschappelijk verhaal.
Saunders: “Getto’s zijn niet per se negatief. Steden waar migratie een succes zijn, Londen, New York, Toronto, hebben allemaal districten waar migranten hun eigen gemeenschapsleven opbouwen. Precies omdat de migranten, door de eigen netwerken, sneller uit de armoede geraken, en dan naar middenklasse wijken trekken. Getto’s zijn op die manier als een transportband voor maatschappelijke vooruitgang.”

U heeft een erg optimistische kijk op migratie.
Saunders: “Mijn boek is helemaal niet optimistisch. Het is meer een reisverhaal van mislukkingen. Heel wat plekken die ik beschrijf maken een crisis mee.”

De manier waarop u migratie beschrijft gaat toch uit van een positieve veronderstelling. U gelooft zelfs dat migratie het klimaat kan redden, onder meer omdat de plattelandsexodus leidt tot kleinere gezinnen. Wat een ecologisch voordeel is.
Saunders: “Klopt. Weet u: ik breng hier een Noord-Amerikaans standpunt naar voor. Onze landen, VS, Canada, zijn bijna honderd procent migratielanden. De standaard denkmodus is: zie je een migrant, dan geloof je dat die zal slagen in het leven. En als het niet lukt, dan vragen we ons af: wat is er in hemelsnaam misgelopen?”
“In Europa denkt men net andersom. Men gaat ervan uit dat een migrant zal mislukken in het leven. En als die toch slaagt klinkt het: hoe is dàt nu mogelijk?”