'Er is geen checklist voor dekolonisatie'

De renovatie van het AfricaMuseum, de waarheids- en verzoeningscommissie, dekolonisatie: telkens opnieuw mag de Afrikaanse diaspora opdraven om advies te geven, zelden worden hun kennis en expertise structureel verankerd door de overheid en musea. "We zouden niet constructief zijn, maar dat is geheimtaal voor 'je zit ons in de weg'," zegt Emma-Lee Amponsah.

Het was 30 juni toen koning Filip zijn 'diepste spijt' betuigde aan Congo voor het geweld dat onder het bewind van Leopold II werd gepleegd. Niet veel later volgde de aankondiging van een 'waarheids- en verzoeningscommissie', waarop dan weer vlammende kritiek kwam in de vorm van brieven die onder andere werden ondertekend door kunsthistorica en curatrice Anne Wetsi Mpoma en Emma-Lee Amponsah, wetenschapper en mediamaker. Ze schreven daarnaast ook samen mee aan het boek 'Being Imposed Upon', een bundel essays met prominente vrouwelijke Afro-Belgische schrijfsters en denkers over dekolonisatie in België.

Je begint je essay met de 'doos van Pandora', Emma-Lee. Wat bedoel je daar precies mee?
Emma-Lee Amponsah: "Dekolonisatie is een beladen begrip waarvan de verwezenlijking nog moeilijk in te denken is, zelfs onmogelijk lijkt. Dekoloniseren is zoiets als het openen van de doos van Pandora, maar eigenlijk zijn we in de Belgische context nog maar amper toegekomen aan het openen van die doos. Universiteiten en culturele huizen, iedereen pretendeert ermee bezig te zijn. Maar het is vooral een vorm van branding waarbij de status quo blijft behouden. Vaak zie ik instellingen die zeggen te dekoloniseren zich ofwel beperken tot praktische oplossingen, of enkel de intellectuele oefeningen maken door middel van debatten en panels. Het gebeurt niet samen."

Anne Wetsi Mpoma: "Die link tussen praktijk en theorie is heel belangrijk. Theoretisch kun je een einde maken aan racisme. Je kunt begrijpen dat het is geïnstitutionaliseerd tijdens de koloniale periode om de kolonisatie te rechtvaardigen. In de praktijk is het heel moeilijk om er iets aan te doen. Het superioriteitsdenken van het witte ‘ras' zit in alle aspecten van het dagelijks leven. In intieme relaties, persoonlijke relaties, de publieke ruimte, de instituties en het denken."

Emma-Lee Amponsah: "De culturele sector is een goed voorbeeld van de oppervlakkige aanpak van dekolonisatie. Velen onder hen zijn enkel bezig om een lijstje af te vinken. Ik vind het kwalijk om te zien hoe een radicale term als dekolonisatie gebruikt wordt. Zo van: "We gaan eens gezellig dekoloniseren.” Het is niet enkel een praktische activiteit. Je laat daarmee de kritische denkoefening achterwege en ook de moeilijke gesprekken die moeten plaatsvinden."

In je essay schrijf je ook over dekolonisatie in musea, Wetsi. Hoe zit dat?
Anne Wetsi Mpoma: "Het werk van de Brusselse kunstenaar en fotograaf Sammy Baloji hangt niet in het SMAK, om maar een voorbeeld te noemen. Terwijl zijn werk internationaal in allerlei collecties zit. Als je mensen daarop aanspreekt, reageren ze heel defensief. Dat zie je vaker. Musea gaan de confrontatie uit de weg met de mensen die door hun voorouders gekoloniseerd werden. Net als de moeilijke dingen die daarbij hoorden: de slavernij, de martelingen. Daarom kiezen ze voor artiesten uit het buitenland. Zo kunnen ze wel afvinken dat ze hebben gewerkt met zwarte mensen.

Nog problematischer is dat het geld bedoeld voor Afrikaanse en verenigingen van afrodescendenten wordt gebruikt door een paar Belgische organisaties die samenwerken. Zij beslissen dus welke diasporaprojecten al dan niet worden gefinancierd. Dat terwijl hun werking problematisch is op het gebied van racisme en discriminatie. Ik denk bijvoorbeeld aan het festival Afropolitan in Bozar, waar Isabelle Van Loo in de jury zit, verantwoordelijke publiekswerking in het AfricaMuseum."

Emma-Lee Amponsah: "De afgelopen jaren is mij heel vaak gevraagd wat het dan precies is, dekolonisatie. Maar er is geen checklist voor dekolonisatie. Dekoloniale denkers houden zich al jaren bezig met het dekolonisatievraagstuk en hoe dat eruit zou moeten zien. Als een museum zoals het AfricaMuseum na de vijfjarige renovatie, zegt: 'We zijn gedekoloniseerd,' dan denk ik: "Knap, want dekoloniale denkers en activisten zijn er nog niet uit."

"Sommige activisten en denkers, vooral op plaatsen waar de kolonisatoren het land hebben overgenomen, zoals in Amerika of Australië, zien dekolonisatie eerder als een moment, iets temporeel. Zo zijn er dekoloniale acties en interventies die ontwrichtend te werk gaan, maar niet absoluut zijn. Dekolonisatie is een voortdurend proces en kan misschien nooit een afgewerkt project zijn."

Zou het een daad van dekolonisatie zijn als de adviesgroep COMRAF na de renovatie zou zijn aangenomen door het AfricaMuseum?
Anne Wetsi Mpoma: "Dat zou inderdaad een dekoloniale daad zijn, maar de werknemers zouden beschermd moeten worden. Ze moeten de zekerheid hebben dat ze niet ontslagen zouden worden vanwege hun mening. Zelfs ik werd radicaal genoemd tijdens mijn werk in de groep van zes (groep experten die het AfricaMuseum adviseerde tijdens de renovatie, JP). Ze vonden dat ik moeilijk deed en dat ik sprak in de de plaats van de echte Congolezen."

Emma-Lee Amponsah: "We worden vaak weggezet als radicaal en niet-constructief. Maar constructief met welk doel? Want uiteindelijk gaat het over het deconstrueren van de status quo. Niet-constructief zijn is geheimtaal voor 'je zit ons in de weg' en dat vind ik kwalijk. De labeling van wie 'echt Congolees' of ‘echt Afrikaans’ is heel interessant. Want witte mensen bepalen wie authentiek is en recht van spreken heeft. De positionering van de diaspora is heel specifiek en blijkbaar mag je zowel over Europa en Afrika niets zeggen omdat je in beiden niet ‘echt’ thuis bent.

Aanvankelijk wilde het AfricaMuseum de experts voordragen voor de federale ‘waarheids- en verzoeningscommissie’ die vorige maand werd aangekondigd.
Anne Wetsi Mpoma: "We hebben daartegen allebei een brief ondertekend, de inhoud komt min of meer overeen. Mireille-Tsheusi Robert (directrice van Bamko CRAN) heeft die naar het parlement gestuurd. Een waarheids- en verzoeningscommissie heeft geen juridische slagkracht. Ook de aanwezigheid van Filip Reyntjens en Patricia van Schuylenbergh in die commissie vonden we zeer problematisch. Het AfricaMuseum is deels gefinancierd door oud-kolonialen, wat het ongeschikt maakt om zo’n grote rol in die commissie te spelen.”

Vorige week werd bekend dat de Kamer de leden zou kiezen voor de commissie, onder leiding van Wouter De Vriendt (Groen). Is dat een vooruitgang?
“In onze brief schreven we dat we liever een onderzoekscommissie wilden, met echte bevoegdheden voor onderzoek. De tekst van deze commissie is goed, maar willen dat de vertegenwoordigers van de diaspora echt deel uitmaken van de commissie. De commissie bestaat uit tien experten, en vier organisaties die de diaspora representeren. We versturen vandaag of morgen een nieuwe brief naar Devriendt om opheldering te vragen over onze missie. Hebben we slechts een adviserende rol? In andere landen hebben dit soort commissies samengewerkt met de diaspora. Maar in België willen ze niet met Mireille-Tsheusi Robert rond de tafel. De diaspora is te radicaal, horen we vaak.”

Emma-Lee Amponsah: "Vlaams Belang wilde in de Kamer een vraag stellen over de gewelddadige radicalisering van Black Lives Matters-betogers. Maar als ik hun definitie van radicalisering moet volgen, vind ik die term nogal misplaatst. Kolonialisme vind ik radicaal, net als oorlogsmisdaden, apartheid, en politiegeweld. Al die zaken waar mensen structureel slachtoffers van zijn of waren, en waar ze psychologisch of fysieke schade aan overhouden, zijn niet radicaal? Maar het aankaarten van structurele wanpraktijken blijkbaar wel."

Ook in Brussel is zojuist een commissie voorgesteld, voor de dekolonisatie van de publieke ruimte.
Emma-Lee Amponsah: "Men wil nu allerlei oude symbolische dossiers bovenhalen, terwijl er niets wordt gedaan met onze eisen: naar oplossingen zoeken voor structureel racisme in het onderwijs, de arbeidsmarkt en de woningmarkt. We willen gerechtigheid voor slachtoffers van politiegeweld en hun families, formele excuses en reparaties voor koloniaal geweld. We zijn bijna twee maanden na de Black Lives Matter-betoging en ik zie geen pogingen tot structurele verandering. We hadden het ook kunnen hebben over mensen als Adil, Mehdi, Lamine, Dieumerci. Maar het ging plots vooral over de standbeelden, want dat is makkelijker."

Anne Wetsi Mpoma: "Het was voor mij ongelooflijk om te zien hoeveel mensen er voor Black Lives Matter op de been waren. Maar zouden er ook zoveel mensen komen als Buraka uit Matonge was omgekomen door politiegeweld? Ook nu kijken we eerder naar het buitenland dan naar België. Toch heeft het goed gedaan om al die mensen te zien. Op de oppervlakte bewegen er dingen.

Toch is het nog steeds niet de diaspora die mag meebeslissen wie er deelneemt aan de commissie. We wachten niet af, en gaan zelf aan de slag met Bamko CRAN, en hebben net de 'Assisses Decoloniales' opgericht. We gaan alle sectoren onder de loep nemen, van de zorg tot de horeca. We willen nadenken over de zorg voor onze ouderen, of hoe het onderwijs beter kan. Er zijn nauwelijks zwarte leerkrachten, omdat zwarte kinderen die van school gaan er gewoon niet meer willen terugkeren. Dus we zullen onder andere voorstellen dat leerkrachten een dekoloniale insteek hebben."

Over het boek:
De Nederlandse kunstenaars Vesna Faassen (1986) en Lukas Verdijk (1984) waren de eerste die het werk van Congolese wetenschappers publiceerden de lage landen. 'Wanneer we spreken over kolonisatie / Quand on parle de la colonisation' moet de leemte vullen van de Congolese stem in het publieke debat over de kolonisatie. 'Being Imposed Upon' is het tweede boek dat ze uitgeven. Het bundelt non-fictie-essays, literaire beschouwingen, poëzie, activistische en academische teksten van zwarte vrouwen over hun zoektocht naar vrijheid. Het is tweetalig met eindredactie van Heleen Debeuckelaere en Gia Abrassart.

Emma-Lee Amponsah
Amponsah is halverwege haar phd aan de vakgroep Communicatiewetenschappen van de universiteit Gent. Daar onderzoekt ze de hoe de Afro-diaspora in Belgie media gebruikt als een middel om het koloniale verleden te herinneren en in te beelden. Ze kijkt daarbij niet alleen naar interventies van afrodescendenten in de reguliere media, maar ook naar pogingen om eigen media opzetten. Zelf is ze mede-oprichtster van Black Speaks Back, een mediaproject met Heleen Debeuckelaere dat beeldvorming en stereotypen over zwarte mensen wil deconstrueren. Tot slot is ze lid van het Belgian Network For Black Lives, dat verschillende collectieven samenbrengt rond de beweging #BlackLivesMatter.

Anne Wetsi Mpoma
Mpoma is de oprichtster van Wetsi Gallery, een kunstgalerij in de CityGate, een tijdelijke culturele hotspot in de Anderlecht. Daar stelt ze het werk van Afro-Belgische kunstenaars tentoon. Ze werkt samen met Café Congo, een culturele hub van en voor de diaspora, die in hetzelfde gebouw gevestigd is. De kunsthistorica is ook lid van de anti-racistische vereniging Bamko CRAN. Tot slot bereid ze als onafhankelijk curatrice met Pascale Obolo een expositie voor in CC Strombeek. Daar zal voornamelijk werk van Afro-Belgische vrouwelijke kunstenaars worden tentoongesteld. De expositie 'Through Her (True Her)' wordt vergezeld door een podcast over koloniale geschiedenis.