'Etnisch profileren komt vaker vanuit de burger dan vanuit de politie'

In het debat rond etnisch profileren lijkt het vaak alsof de keuze van een agent om iemand te controleren racistisch is gemotiveerd. Criminologe Sarah Van Praet deed twee jaar onderzoek in de politiezone Noord en laat zien dat het in het merendeel van de gevallen niet de agent zelf is die beslist wie hij of zij staande houdt. Vaak worden controles gestuurd door de oproepen van burgers. "Soms wordt de politie ook door mensen geïnstrumentaliseerd."

De Zone Noord was één van de eerste politiezones die etnisch profileren - als de politie iemand staande houdt vanwege uiterlijke kenmerken - als probleem heeft erkend. Al langere tijd werkt de zone samen rond diversiteit met Gelijkekansencentrum UNIA, die ook dit onderzoek uitgevoerd door Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie (NICC) heeft gefinancierd. Een groot deel van de agenten heeft bovendien een opleiding rond racisme en seksisme gehad.

Toch werd Europarlementslid Pierrette Herzberger-Fofana onlangs op hardhandige wijze staande gehouden.
Van Praet: "Ik weet niet wat daar gebeurd is. De beide partijen komen met een ander relaas en ik kan me beide scenario's levendig voorstellen. Ik weet dat er veel camera's hangen en ik hoop dat er een paar goed geplaatst waren. Hopelijk is het incident een uitnodiging om in dialoog te gaan over transparantie en communicatie.

U deed twee jaar onderzoek bij de zone Noord rond 'politionele selectiviteit'. Is dat geen diplomatische term voor ‘etnisch profileren’?
Van Praet: "Neen, het gaat veel breder. Het is een term van de Franse politiesocioloog Dominique Monjardet. Die vertrekt vanuit het idee dat de politie op twee manieren selectief is: enerzijds is er de vraag waar de politie zich mee bezig houdt. Die keuzes worden niet alleen door het individu bepaald, maar ook door de organisatie en het ruimere kader waarin hij of zij werkt.

Anderzijds is er de vraag wat de politie doet met de persoon die ze staande houdt. Gaan ze diegene arresteren, fouilleren, ermee praten of voorbij laten gaan? In de zone Noord heb ik vastgesteld dat het merendeel van de interventies gebeurt op basis van oproepen van burgers. Een ander deel vertrekt vanuit de richtlijnen die zich voor een gedeelte ook weer baseren op telefoontjes van burgers."

Zou het helpen om duidelijke richtlijnen rond politieinterventies te hebben van de overheid, zoals politievakbond VSOA voorstelt?
Van Praet: "Hun oproep was mijn inziens iets te simplistisch en niet voldoende reflexief over opleiding, omkadering en eventuele miscasts. Maar ze verdedigen hun mensen, en schuiven de bal door. Politieagenten voelen zich geviseerd, en vinden het niet tof om de gefilmde beelden op YouTube terug te zien. Dat mag eigenlijk ook niet, ze mogen alleen als bewijsstuk dienen bij een klacht."

"Het debat is zeer gepolariseerd tussen links en rechts. Ik snap ook dat er organisaties zijn die niet helemaal tevreden gaan zijn met mijn onderzoek, aan linkse kant. Ik begrijp wat ze doen, bijvoorbeeld met de campagne 'Niet Normaal – Stop etnisch profileren' van Amnesty en co."

"Maar het debat zou volgens mij niet alleen moeten gaan over etnisch profileren, maar ook over wat de de politie eigenlijk is. Ik ben ervan overtuigd dat mensen dankzij tv-series geen idee hebben waar politie eigenlijk mee te maken krijgt. Opvoedingssituaties, weggelopen dieren, wildparkeren of niet-betalen in winkels, burenruzies of ruzie tussen ouders aan de schoolpoort. Die zaken komen frequenter voor dan diefstal. De politie is de enige publieke openbare dienst die 24 uur op 24 bereikbaar is en gratis is, wat je ook doet. En telkens weer zijn ze brandweer van sociale situaties."

Ze kunnen niet niet komen.
Van Praet: "Dat is inderdaad de essentie van de politie. Soms wordt de politie ook door mensen geïnstrumentaliseerd. Bij de zone Noord komen vragen binnen van mensen die niet overweg kunnen met hun buren, of koppels die maar niet uit elkaar willen gaan. En soms worden de oproepen ronduit racistisch geformuleerd. Tijdens mijn onderzoek hoorde ik bijvoorbeeld dat een oudere dame naar de politie belde om te laten weten dat ze drie zwarte mannen zag zitten op een bankje. 'Ze zijn zwart, dus ze zullen wel aan het dealen zijn. Stuurt u ze weg alstublieft.'"

Wat doet de politie in dat geval?
Van Praet: "De patrouille heeft geen contact met degene die de oproep heeft gedaan. Ze krijgen alleen een kort bericht binnen met het onderwerp, adres en telefoonnummer en daar wordt dan een patrouille naartoe gestuurd. Het bericht van de dame in kwestie zou worden vertaald als volgt: 'er zouden verdachte handelingen gebeuren op dit adres door drie mannen die zich daar bevinden, het zou gaan over drie zwarte mannen.' Het percentage interventies dat voortkomt uit een oproep heb ik niet gekwantificeerd, maar ik zou zeggen dat het gaat om negentig procent van de gevallen."

Het is misschien kort door de bocht, maar kunnen we dus eigenlijk vaststellen dat de burger racistischer is dan de politie?
Van Praet: "Mensen bellen inderdaad zeer vaak naar de dispatching om te klagen over buren of gekleurde mensen: discriminatie is een maatschappelijk probleem. Maar we moeten ook kijken naar de manier waarop er wordt omgegaan met de oproep. Ik vind het problematisch als een klacht heel machinaal door het systeem gaat. De patrouille ontvangt een melding, gaat ernaartoe en de agenten zeggen: 'bonsoir, vos papiers'. Er is een fouillering, er zijn geen drugs en daarna zijn ze weer weg. Voor die mensen komt het over alsof de politie alleen gestopt is omdat ze zwart zijn. Maar dat is aan politiezijde niet wat er gebeurd is."

Hoe kan een controle dan beter gebeuren?
Van Praet: "In functie van de know-how van een agent kan er anders worden omgegaan met een oproep. Als iemand weet om welke problemen het gaat en inschat dat een interventie niet nodig is, kan hij ook doorrijden. Of de agent kan een praatje maken. Als er dan indicaties zijn zoals stukjes joint kun je overgaan tot controle, maar op een andere manier. Zo zal iemand snappen waarom hij of zij aangesproken is en ervaart men het optreden als rechtvaardig: ook wel 'procedural justice' genoemd."

In Anderlecht werd laatst tijdens een burgerinterpellatie gezegd dat de spanningen met de politie voortkwamen uit het feit dat sommige gekleurde jongeren meerdere keren per dag gecontroleerd worden.
Van Praet: "Het gaat niet over de hele politiezone Zuid, maar over één brigade."

Is dat algemeen geweten, dat er een probleem is met UNEUS?
Van Praet: "Wetenschappelijk niet, maar er lijkt daar inderdaad een conflict te zijn met de bevolking. Ik denk dat de zone Zuid en de nieuwe korpschef - ik heb veel goeds over hem gelezen - er alle belang bij heeft om vragen te stellen over die brigade. Waarvoor dient die eigenlijk? Wat wordt er aan hen gevraagd? Ze zijn van de 'nabijheidspolitie,' maar dat kan alles betekenen. Hoe wordt hun nabijheid beschreven, en nabijheid aan wie? Als politie ben je soms gesandwiched tussen de belangen van verschillende bevolkingsgroepen."

Moeten er afspraken schriftelijk worden vastgelegd over wanneer wel of niet te controleren?
Van Praet: "Ook tijdens een strikte controle doet de politie niets fout. Het is op redelijke gronden gebeurd: er is een oproep, er is een omschrijving, er is een controle. Het zou een mooie stap zijn om het schriftelijk vast te leggen. Er zal daardoor wellicht meer aandacht voor komen in de politieopleiding, maar het is niet voldoende. Uitleggen en het vertellen wat men aan het doen is - ik noem het geen verantwoording, het is eerder communiceren en transparant zijn - moet in alle lagen van de politie opgenomen worden. Procedural justice is geen vaag academisch begrip, maar het heeft ook concrete gevolgen. Het komt de relatie tussen burger en politie ten goede, want het zorgt voor grotere medewerking en meer draagvlak."