Ex-gedetineerden maken theater: 'Wij willen een kans'

Van 16 november tot 1 december organiseert de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen de Nationale Dagen van de Gevangenis. “Welk nut heeft de gevangenis echt?”, is de centrale vraag. Maar Dispositif Relais is vooral bezig met wat er na de gevangenis gebeurt. De vzw begeleidt voornamelijk jonge ex-gevangenen, en doet dat met onder meer toneel.

“Hé, broer, ik sta buiten voor de gevangenis”, zegt iemand op het podium, terwijl hij door een denkbeeldige gsm praat. “Je gaat je plan moeten trekken”, klinkt het antwoord. Het is dinsdagavond en in het cultuurcentrum Brass in Vorst staan vijf mensen op de bühne. Drie van hen hebben ook écht in de gevangenis gezeten. Samen werken ze nu aan een toneelstuk, met de zelfverklarende titel Echo société: la récidive.

Het stuk zelf moet nog geschreven worden en dat gebeurt gaandeweg met de hele groep. “We vertrekken niet van een tekst die iemand anders geschreven heeft”, legt theatermaker Fernando Zamora uit, die onder andere lid is van het toneelgezelschap Collectif Libertalia. “Het idee is dat we niemand anders laten nadenken over wat we willen zeggen met ons stuk.”

'C'est du vécu'

Tijd voor een volgende scène die nog geschreven moet worden. De vijf acteurs staan terug vooraan op het podium en moeten even improviseren. Een acteur speelt een werfleider die op zoek is naar werkkrachten. “Jij hebt gedronken”, zegt hij al improviserend en op een afkeurende manier aan een ‘werkzoekende.’ Fernando onderbreekt en stuurt bij. “Heel goed, maar de boodschap die we willen meegeven is dat je geweigerd wordt omdat je in de gevangenis hebt gezeten.” De groep knikt en in paren klimmen de toneelspelers in de pen om te brainstormen.

Hicham* is een van de acteurs met een gevangenisverleden. “Dit is mezelf al overkomen”, fluistert hij. “Ik heb al vaak voor een job gesolliciteerd, maar werd telkens geweigerd. Zelfs voor opleidingen werd ik geweigerd. ‘Bedrijven gaan je toch niet aannemen’, was het excuus. Wij willen geen liefdadigheid, maar gewoon een kans.” Nordine, een van de andere acteurs, vult aan: “Wat we op het podium tonen, is jammer genoeg de waarheid. C'est du vécu.”

In enkele woorden, legt hij uit wat het verhaal van dit toneelstuk moet worden. “Een man verlaat de gevangenis en probeert een plekje te vinden in de samenleving, ondanks de vele obstakels die op zijn weg staan. En hij hervalt.” Hicham, die niet wil vertellen hoe lang of waarom hij heeft vastgezeten, kan erover meespreken. “Voor mij zou het gemakkelijk zijn om te recidiveren, want dit is wat ik het beste doe: iemand neerhalen en zijn koffer meenemen. Maar ik heb mijn plaats gevonden. Gemakkelijk is het niet, maar ik ben op de goede weg.”

'Afstand van criminaliteit'

En als Hicham op de goede weg is, is dat naar eigen zeggen te danken aan Dispositif Relais (DR). Die vzw begeleidt ex-gedetineerden, voornamelijk tussen 18 en 25 jaar, en jongeren die in aanraking zijn gekomen met het gerecht. DR werd acht jaar geleden opgericht door onderzoeksrechter Anne Gruwez en directeur Tahar El Hamdaoui, die occasioneel ook zelf op het podium staat.

“We werden geconfronteerd met jongeren die nog maar net vrijgelaten werden en enkele dagen later terug voor de rechter verschenen”, licht Tahar toe, terwijl de groep acteurs verder oefent. “We wilden hen alternatieven aanbieden.” DR begeleidt de jongeren naar de arbeidsmarkt, maar doet meer dan dat.

“Overdag laten we hen werken of volgen ze een opleiding en ’s avonds voorzien we educatieve activiteiten zoals bijvoorbeeld hippotherapie (in samenwerking met de federale politie, red.).” Of ook toneel, elke dinsdagavond in Vorst. “Door de hele dag bezig te zijn, neemt de jonge ex-delinquent fysiek en psychologisch afstand van de criminaliteit”, aldus Tahar. “Die activiteiten laten de jongeren ook toe om gedragingen te activeren die ze al hadden. Wij geven hen die kans, zonder te oordelen.”

'Gedetineerde op mijn voorhoofd'

Dat oordeel speelt een grote rol bij de ex-gedetineerden die deelnemen aan het toneelstuk. “Het is alsof ze het woord ‘gedetineerde’ op mijn voorhoofd hebben geschreven, eens ik hier buitenstap”, schudt Hicham het hoofd. “Hier kunnen we er tenminste over praten. En we amuseren ons hier ook.”

Zowel op het podium als ernaast is de sfeer gemoedelijk tijdens de repetitie. Gedurende de hele avond is detentie logischerwijs het gespreksonderwerp, maar toch wordt er vaak gelachen. “Ik had nog nooit aan toneel gedaan”, verklapt Nordine, die nog maar drie weken meedoet, “maar ik vind het hier leuk. Het is een toffe groep die goed samenwerkt.” De enkele flaters op het podium worden steevast gevolgd door gelach en applaus.

De amicaliteit is groot en lijkt een bijna therapeutisch effect te hebben. “Therapie zou ik het zeker niet noemen, maar theater kan het zelfvertrouwen vergroten”, zegt Fernando, die ook voor DR werkt, daarover. “Een schouderklopje krijgen wanneer ze het goed doen in een samenleving waarin ze uitgesloten worden doet al iets.”

Op 25 januari 2019 is Echo Société: La Récidive te zien op het podium van cultureel centrum Le Brass in Vorst.

*Hicham is een schuilnaam