Hoe Brussel pionierde: van ‘engeltjesmakers’ naar de abortuswet

Ruim dertig jaar geleden werd de Belgische abortuswet goedgekeurd. Feministen hadden daar met een brede alliantie artsen en politici en vakbewegingen decennia voor gestreden. Het Sint-Pietersziekenhuis speelde een pioniersrol. Daar voerden artsen abortussen uit nog voordat er een wet was. "Er werkte een team mensen met één doel: de dramatische gevolgen van een slechte abortus voorkomen."

Yvon Englert is voormalig rector aan de ULB en arts gespecialiseerd in gynaecologie. Vandaag aanschouwt hij de uitspraak van het Amerikaans Hooggerechtshof als het resultaat van twintig jaar conservatief-christelijke strijd. "De juiste mensen zijn op de juiste plekken gezet. Maar pro life is geen goed term voor de beweging. Anti choice, zo noem ik het."

Het duurde ook twintig jaar voordat de Belgische abortuswet in 1990 werd aangenomen. Englert herinnert zich die tijd nog goed. Als student werkte hij in het Sint-Pietersziekenhuis, dat in de jaren 1970 een progressief beleid voerde en ondanks het ontbreken van een wet toch abortussen uitvoerde onder leiding van arts Pierre Olivier Hubinont.

"Ik trof er een gemeenschap aan van mensen met een heel sterke overtuiging, die de dramatische gevolgen van slechte abortussen wilde voorkomen." Als jongvolwassene kwam Englert zelf in aanraking met zo'n slecht afgelopen abortus. Hij trof de apotheek gesloten aan omdat de apotheker was opgepakt. Opgepakt nadat bij een verkeerd gelopen abortus de vrouw was overleden.

Englert kreeg wekelijks les van Willy Peers, een Belgische gynaecoloog die zich zijn leven lang inzet voor toegang tot anticonceptie, pijnloze bevalling en het recht op abortus. "Het was niet de abortus die hem dreef, maar de zeggenschap van een vrouw over haar eigen lichaam. Ik herinner me dat hij uit de Orde van artsen is gezet omdat hij een spiraaltje had geplaatst bij een vrouw, wat toen illegaal was."

Eind 19e eeuw

Om de geschiedenis van de Belgische abortuswet te begrijpen, neemt politicologe Karen Celis ons mee naar het eind van de 19e eeuw. Vrouwen begonnen steeds meer buitenshuis te werken en wilden aan geboortebeperking doen. "Anticonceptie en ook periodieke onthouding waren toen nog niet goed mogelijk, de anticonceptiepil nog niet beschikbaar. Hoe pakten vrouwen dat aan?," zegt Celis.

In kranten vond ze heel wat advertenties die een antwoord boden op die vraag. In de advertenties werden verschillende vormen van anticonceptie voorgeschreven, net als vroedvrouwen die konden helpen met een 'retard'; een te late menstruatie. De advertenties die Celis vond, leidden vaak naar Brussel. "Mogelijk speelde de anonimiteit van de grootstad een rol," denkt ze, hoewel de praktijk ook in andere grote steden bestond.

Celis vond bijvoorbeeld een advertentie uit 1910 van de krant L’Etoile Belga waarin 'Mme Lang', een 'methode nouvelle et inoffensive pour retard’ aanbiedt in een 'maison de confiance' aan de Hallepoort in Sint-Gillis. "Die huizen stonden vaak in de buurt van het station, zodat ze makkelijk bereikbaar waren. In de volksmond werden ze 'engeltjesmakers' genoemd," zegt Celis.

In de periode 1880-1910 zat het aantal advertenties voor abortussen in stijgende lijn. Die abortussen raakten ook regelmatig verzeild in de cijfers van politie en justitie. Abortus werd in de negentiende eeuw bij de hoogste cijfers teruggevonden over vrouwelijke criminaliteit, naast vergiftiging, kindermoord, prostitutie en diefstal.

Verbod op abortus en advertenties

Na de Eerste Wereldoorlog veranderde dat. In 1923 werd een wet aangenomen die abortus verbood net als alle informatie erover. "De vrees bestond dat er nog een wereldoorlog zou volgen en we niet sterk genoeg zouden zijn," duidt historica Els Flour van het Archief- en Onderzoekscentrum voor Vrouwengeschiedenis. "Daarom lag contraceptie moeilijk op dat moment."

De wet die werd aangenomen in 1923 blijft tot 1990 van kracht. Vanaf de jaren 1930 ontstaat een belangrijke proteststem. De vrijmetselaarsloge 'Le droit humain' roert zich in het debat en vraagt om onderzoek naar legale abortus. Na de Tweede Wereldoorlog volgen de eerste centra voor gezinsplanning, eerst in Vlaanderen, dan het eerste Franstalige centrum in Sint-Joost-ten-Node; 'La famille heureuse'. De organisatie Femmes Prévoyantes Socialistes steunt hen.

In 1973 werd Peers gearresteerd voor het uitvoeren van abortussen in een ziekenhuis in Namen. Ruim een maand bracht hij in de cel door. Het leidde tot verschillende grote betogingen in Brussel. "De betogingen voor zijn vrijlating hebben heel wat mensen op de been gebracht," zegt Flour. "Feministen, vrijzinnigen, liberalen en socialisten vormen één front, samen met de vakbeweging en artsen. Zelfs een aantal progressief-christelijke stemmen spreken zich voorzichtig uit."

Abortuswet

Het zal dan nog twintig jaar duren voordat de Belgische abortuswet er komt. "De mobilisatie speelde zich vooral in Brussel af. In Passage 44, een congrescentrum aan de Kruidtaanlaan, vond in 1976 een tweetalige Vrouwendag plaats met als thema abortus. Het uitgangspunt voor de vrouwenbeweging in het debat was 'de vrouw beslist'." De jaren die volgden waren er verschillende grote betogingen in Brussel.

Een coalitie rond het Roger Lallemand (PS) Lucienne Herman-Michielsens (Open VLD) heeft uiteindelijk de Belgische abortuswet goedgekeurd in 1990. "Het heeft heel veel energie en inzet gevraagd over een lange periode," zegt Flour. "De wet was niet perfect, maar relatief goed. Er waren feministen die het met een aantal elementen niet eens zijn, zoals de bedenktijd van vijf dagen en de relatief korte termijn waarin abortus mogelijk is."

Is het met deze wet nu geregeld? "De status quo is behoorlijk stevig. Het was een heel moeizaam en lang proces om de wet aan te nemen, dat heeft geleid tot een koningscrisis. Politieke partijen blijven liefst van het thema af. Bovendien zijn er vandaag staatssecretarissen en administraties voor Gelijke Kansen, een vergaande samenwerking tussen politieke partijen en de Vrouwenraad, inclusief met de CD&V," zegt Celis.

'Recht is nooit voorgoed verworven'

De abortuswet lijkt stevig verankerd. Toch herinnerde Celis na een gesprek met een Poolse wetenschapper dat het abortusrecht nooit voorgoed verworven is. Zij had in haar eigen land gezien hoe snel het kan gaan. De impact daarvan bleef in België overigens beperkt: Polen is in België geen voorbeeld.

"De Verenigde Staten daarentegen, zijn altijd een voorbeeld voor ons geweest. De rechtszaak Roe v. Wade in 1970 - nu door het Hooggerechthof ongeldig verklaard- vond plaats nog voordat Peers werd opgepakt. Nu is het daar zo snel gekanteld. Filosofe Simone De Beauvoir had gelijk: je hebt maar één crisis nodig om vrouwenrechten terug te draaien."