Hoe voorkomen we een nieuwe armoedegolf?

Amper twee maanden na de start van de ‘lockdown’ staan al tal van Brusselaars in de rij voor voedselhulp. De risicogroepen dreigen te groeien als de crisis aansleept. Kan #flattenthecurve ook een nieuwe armoedegolf afvlakken? “We verwachten de piek pas de komende zes maanden.”

Sevan Tugyan opende op Valentijnsdag een nieuwe brunchzaak in Schaarbeek, maar exact een maand later moest hij de deuren al sluiten. De nationale lockdown was begonnen. “We waren goed gestart, maar dit is een ramp voor ons,” zegt de uitbater.

De kosten van de Brunch Corner lopen intussen op. Er is de huurprijs van het pand, waarvoor Tugyan voor de maand april gelukkig een korting kreeg van de eigenaar. Er zijn de vaste kosten en een reeks investeringen van het voorbije jaar. En dan wachten er nog nieuwe investeringen wanneer de zaak weer open mag, zoals mondmaskers, handgels en een aangevulde koelkast.

“Ik zou ten laatste in juni moeten heropenen om dat te bolwerken,” zegt hij. “Anders moet ik oplossingen zoeken met de eigenaar of voor de energiefacturen.” De eenmalige premie van 4.000 euro, plus het maandelijkse overbruggingsrecht, is niet genoeg om het langer te rekken. Thuis lopen er drie kinderen rond en zijn vrouw is met zwangerschapsverlof. Hij moet ook de huur van zijn twee andere zaken blijven afbetalen. Nog geen ernstige problemen, maar het is al “opletten” met de uitgaven.

Zoals Tugyan leven er momenteel veel zelfstandige Brusselaars in onzekerheid. Horecazaken, kunstenaars en detailhandelaars vallen terug op een overbruggingsrecht dat met 1.291 euro netto niet veel hoger ligt dan de armoedegrens. Ter vergelijking: voor een alleenstaande bedraagt de armoede­risicodrempel 1.187 euro per maand. Heeft diezelfde persoon twee kinderen ten laste, dan loopt die al risico vanaf een maandelijks inkomen van 1.979 euro.

Van de meer dan honderdduizend Brusselse zelfstandigen kan nu zowat de helft aanspraak maken op het overbruggingsrecht. Daarnaast zitten nog zowat 98.000 Brusselse werknemers thuis door tijdelijke werkloosheid. Dat blijkt uit de eerste cijfers van statistiekbureau BISA voor de maand maart. Al die mensen ontvangen maar 70 procent van hun normale bruto-inkomen.

“Als zij snel weer aan het werk kunnen, zal de klap meevallen. De vraag is wat er gebeurt met de sectoren die gesloten blijven, zoals de horeca, en hoe lang dat zal duren,” zegt armoede-expert Wim Van Lancker (KU Leuven). “Voor mensen die vóór de coronacrisis al op rand zaten, omdat ze geen hoog inkomen of weinig spaargeld hadden, wordt het nu waarschijnlijk te veel.”

Informele jobs

Dat merken ze ook bij de OCMW’s en sociale hulporganisaties, waar de vraag naar materiële hulp groeit bij jonge artiesten en sommige studenten, maar zeker bij wie geen papieren of vast adres heeft, of wie in het zwart werkt. Zij kunnen geen beroep doen op de hulpstelsels. Zelfstandigen in deelplat­formen, zoals Uber-chauffeurs, kunnen dat evenmin.

“Het zijn dikwijls mensen die voor de coronacrisis sterk afhankelijk waren van de informele economie of die hun plan trokken door bij vrienden te logeren. Dat gaat nu niet meer,” zegt Angela Van de Wiel, algemeen coördinator bij vzw Samenlevingsopbouw Brussel. “Uit hun verhalen horen we dat het leven plots veel duurder is geworden. De prijzen in de supermarkt liggen hoger, terwijl dienstencentra en sociale restaurants zijn gesloten. Het hele aanbod van goedkope manieren om aan eten te raken, is verdwenen.”

Op dit moment levert de vzw voedselhulp aan ongeveer 1.300 Brusselaars, maar de vraag ligt al veel hoger. “Mochten we er de middelen voor hebben, zouden we dubbel zoveel mensen kunnen bereiken,” zegt Van de Wiel.

Het gaat veelal om mensen die zij voordien nog niet kenden, en vaak zonder papieren. Ook het OCMW van Sint-Gillis ziet sinds april een duidelijke toename in de hulpvragen, maar zij verwachten de echte piek pas de komende maanden.

“Vanaf juni tot minstens zes maanden later verwachten we vragen van kleine zelfstandigen, kleinhandelaars en artiesten,” zegt Faruk Biçici, kabinetschef van OCMW-voorzitter Myriem Amrani van Sint-Gillis.

Eerste lijn

Bij gebrek aan duidelijk zicht op de nieuwe risicogroepen noemt professor Van Lancker de voedselbedeling een eerste belangrijke indicatie van sluimerende armoede. “Als mensen die nog nooit om voedselhulp hadden gevraagd dat nu wel doen, dan weet je dat er iets aan de hand is,” zegt hij.

“Je weet alleen niet of het blijvend is. De hamvraag is in hoeverre onze sociale zekerheid erin slaagt om die mensen te beschermen.”

Maar eigenlijk moet je daar niet op wachten, zegt Van Lancker. “Want dan is het al te laat. We weten op voorhand al wie kwetsbaar is voor inkomensverlies: dat zijn laaggeschoolden, alleenstaande ouders en huurders.” Ook jongeren in een eerste job en mensen zonder vast contract lopen extra risico op ontslagen.

Werkloosheidsuitkeringen en ziekteverzekeringen zijn federale materie, maar Brussel kan via de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (GGC) wel een rol spelen in de toekenning van leeflonen, samen met de OCMW’s.

“Een leefloon moet veel universeler toegepast worden,” vindt Van de Wiel van Samenlevingsopbouw. “Op dit moment hangt een leefloon van zodanig veel voorwaarden af, dat de sociale basisbescherming in het gedrang komt.” Zij vindt dat sommige OCMW’s te streng zijn in het toekennen van leeflonen.

Nog zo’n Brusselse kans ligt in het ondersteunen van huurders. Er is al een eenmalige premie van 214 euro toegekend aan huurders met een laag inkomen en verschillende gemeenten hebben nog extra huurpremies voor handelaars ingevoerd. Water- en elektriciteitsfacturen kunnen worden uitgesteld. Of dat voldoende is, zal pas blijken zodra de facturen weer worden aangerekend.

In afwachting van een duidelijk zicht op de toekomst, noemt Van de Wiel het essentieel dat de eerstelijnswerking in Brussel extra ondersteuning krijgt. “Als je wil dat zoveel mogelijk mensen toegang hebben tot sociale bescherming, moet je die diensten zo dicht mogelijk bij de burger zetten,” zegt zij.

“Een sterke buurtwerking kan de basisnoden veel sneller opvangen dan een OCMW, omdat mensen zich er veiliger voelen om hulp te zoeken. Het is tijd om te investeren in die basiszorg.”

Mark Vandevoorde: ‘Ik leef van 10 euro per dag’

“Ik regel elke zondagochtend het verkeer rond de markt van Jette, zodat de camions er kunnen uitladen. Het is een job met verantwoordelijkheid, want ik moet ook de voetgangers omleiden. Per maand verdien ik daar 184 euro mee, maar dat verlies ik nu de markt dicht is.”

“Er is in geen enkele compensatie voorzien voor jobs via een PWA-contract (Plaatselijke Werkgelegenheidsagentschap, red.). Daarmee mag ik elke maand 45 uur werken zonder dat ik mijn uitkering verlies. Ik ben werkloos, omdat ik in 2003 een zwaar ongeluk heb gehad en mijn ribben heb overbelast. Sindsdien heb ik non-stop pijn en spierkrampen. Ik leef van de ziekenkas en mag alleen beperkt bijverdienen.”

“Niet dat mijn uitkering een volwaardig inkomen is. Ik zit in de laagste schaal van zo’n 900 euro per maand. Die wordt integraal naar een schuldbemiddelaar gestort. Zij regelt mijn betalingen sinds ik een paar jaar geleden ben bedot door een internetliefde. Ik krijg 70 euro per week om van te leven.”

“Mijn inkomen van de markt was het enige dat ik zelf kon beheren. Met 10 euro per dag moet ik nu altijd keuzes maken. Ofwel koop ik een volkorenbrood van 2 euro, ofwel een brood van 1 euro in de Lidl. Ik ga liever niet naar de supermarkt tijdens de lockdown, dus kies ik voor twee stokbroden en een stuk kaas uit de buurtwinkel.

Dat zijn twee maaltijden, en soms een fles cola. Als ontspanning kan ik alleen maar naar drie gratis tv-zenders kijken.”

“Ik heb nog geen hulp gevraagd, want daarvoor moet je een aanvraag doen bij het OCMW en moeten zij eerst langskomen. Ik heb niet graag dat ze me thuis komen controleren, want dan ben je afhankelijk van de willekeur van een maatschappelijk werker.

Ze kunnen je veel hogere voorwaarden opleggen dan iemand anders in exact dezelfde situatie, want hun interpretatie van de regels wordt door niemand gecontroleerd.”