Na de eerste golf: zo hard sloeg het coronavirus toe in Brussel

Wereldwijd behoort België tot de landen met de grootste oversterfte tijdens de coronacrisis. En binnen ons land was de piek nergens zo hoog als in Brussel, blijkt uit cijfers van de VUB. Maar de ene gemeente is daarbij lang niet de andere. Terwijl Etterbeek vrijwel gespaard bleef, sloeg het virus keihard toe in Sint-Agatha-Berchem, Watermaal-Bosvoorde en Sint-Lambrechts-Woluwe.

Hoe hard een streek of land getroffen wordt door het Covidvirus is niet zo evident om te meten. In volle coronacrisis werd daarbij vaak verwezen naar het aantal besmettingen of overlijdens door de ziekte. Maar die cijfers zijn zelden accuraat. Het grootste deel van de besmettingen blijft immers onder de radar en ook het etiket Covid bij overlijdens is lang niet altijd nauwkeurig.

Een accurater criterium lijkt daarom de oversterfte: het aantal doden in een gebied tijdens de coronacrisis, vergeleken met het normale gemiddelde op die plek. De mate waarin er meer overlijdens waren is dan een goede indicator voor de klap die Covid-19 er toediende, vinden experts.

1.251 sterfgevallen meer dan normaal

In internationale vergelijkingen komt ons land er ook met die telmethode bekaaid vanaf. Wereldwijd prijken we op een derde plaats, na het Verenigd Koninkrijk en - afhankelijk van de telmethode - Peru of Italië.

Binnen België sloeg Covid bovendien nergens zo hard toe als in Brussel. Tijdens de piekweken bedroeg de oversterfte hier 200 procent, meer dan in de arrondissementen Bergen en Hasselt, die twee andere brandhaarden in België. Dat blijkt uit een analyse van de VUB per administratief arrondissement (het hele gewest is zo’n arrondissement). In totaal stierven tijdens de coronacrisis 1.251 mensen meer in Brussel dan verwacht. “Die oversterfte kunnen we naar grote waarschijnlijkheid vrijwel volledig toeschrijven aan Covid,” zegt VUB-demograaf Patrick Deboosere. Sciensano communiceerde over een piek van oversterfte in dezelfde grootteorde.

De cijfers contrasteren met het aantal besmettingen dat dagelijks werd genoteerd in Brussel. Die cijfers lagen in Brussel lange tijd beduidend lager dan in de andere Covidclusters. “Het lijkt erop dat het aantal besmettingen hier een hele tijd onderschat is,” legt Deboosere uit. “Mogelijk is hier aanvankelijk minder getest dan elders.”

Dat Brussel extra hard getroffen wordt, is niet helemaal onverwacht. “In het algemeen zie je dat internationaal gelinkte steden de volle laag kregen, kijk maar naar New York en Parijs,” zegt de demograaf. “We weten vandaag bijvoorbeeld dat er al heel vroeg besmettingen waren bij de Navo. In tempore non suspecto is hier nog heel wat afvergaderd in dat enorme sociale en internationale netwerk dat Brussel is.”

Deboosere wijst erop dat de hoofdstad daarnaast ook honderdduizenden pendelaars per dag ontvangt, onder wie besmette skiërs. “Voor de economie werd stilgelegd, konden die nog een hele tijd het virus verspreiden.”

De VUB zoomde ook in op de oversterfte per gemeente. Die analyse levert een enigszins verrassend beeld op. De lijst van zwaarst getroffen gemeenten wordt aangevoerd door Sint-Agatha-Berchem, waar tijdens de Covidweken bijna drie keer zoveel mensen overleden als het gemiddelde van de voorbije jaren. In absolute aantallen gaat het er om 111 overlijdens in 2020, waar het er anders een kleine 40 zijn. Berchem voerde ook lang de lijst aan met het aantal bekende besmettingen per 1.000 inwoners.

Watermaal-Bosvoorde en Sint-Lambrechts-Woluwe volgen met goed twee keer zoveel overlijdens als gemiddeld. Opmerkelijk: Anderlecht, dat vandaag het meeste bekende besmettingen per 1.000 inwoners telt, is pas vijfde.

Aan de andere zijde van het spectrum springt vooral Etterbeek eruit. De oostelijke gemeente had maar 13 procent meer overlijdens tijdens de Covidcrisis, een bijzonder laag cijfer. Ook Elsene, Sint-Joost, Ukkel en Schaarbeek doen het relatief ‘goed’, met telkens circa 50 procent meer overlijdens.

Timing is alles

Wat verklaart die erg grote verschillen tussen de Brusselse gemeentes? “Het toont in zekere zin dat de maatregelen gewerkt hebben,” vindt viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). “Hoewel Brussel één grote stad is, zijn mensen toch in kleine deeltjes van de stad gebleven, dat blijkt ook uit de mobiele gegevens van Proximus.” Van Ranst wijst er ook op dat de meest getroffen gemeenten heel wat oudere bewoners hebben, die kwetsbaarder zijn voor Covid-19.

Deboosere zit op dezelfde golflengte. “In Vlaanderen zie je ook grote verschillen, zo heeft Gent het bijvoorbeeld verrassend goed gedaan, wellicht omdat de maatregelen daar net op tijd zijn afgekondigd om een grootschalige verspreiding te vermijden.” Als risicofactor voor die verspreiding ziet de professor vooral de rusthuizen, waarvan Brussel er best wel wat grootschalige telt. “Je hebt een toevalsfactor bij besmettingen, maar wanneer het toeval dan een grote groep risicopersonen treft, is de tol snel heel hoog.”

Rusthuizen

Dat uitgerekend Sint-Agatha-Berchem en Watermaal-Bosvoorde zo slecht scoren heeft volgens Tania Dekens, topvrouw bij gewestadministratie Iriscare, inderdaad een directe link met de rusthuizen én het moment waarop het virus daar zijn intrede deed. “In Sint-Agatha-Berchem zijn de drie rusthuizen allemaal getroffen en dan nog in een vrij vroeg stadium. En in Watermaal-Bosvoorde hadden we de allereerste grote uitbraak in Ter Kameren, het allergrootste rusthuis van het gewest met driehonderd bedden. Dergelijke grote structuren laten we vandaag niet meer toe. In dat laatste rusthuis kampten we dan nog eens met het probleem dat een aanzienlijk deel van het personeel verstek gaf.”

Als een gemeente als Etterbeek grotendeels gespaard is, is dat dan ook niet omdat er geen rusthuizen zouden zijn – de gemeente telt zes rusthuissites – maar wel omdat het virus er later binnenkwam, denkt Dekens, op een moment dat er al meer en efficiëntere maatregelen waren. “Daarnaast heeft onze kleinschaligheid mogelijk ook meegespeeld. Als relatief kleine Brusselse zorgstructuur hebben we kort op de bal gespeeld, rusthuizen dagelijks opgebeld en een hele reeks van ondersteunende organisaties gemobiliseerd zoals het Rode Kruis. Zonder die aanpak was de verspreiding misschien wel veel groter en waren de Brusselse cijfers nog hoger."