'Niemand had ambitie in de Europese wijk'

De Brusselse Raad voor het Leefmilieu staat al bijna dertig jaar op de barricaden voor een leefbare Europawijk. De geschiedenis van de talrijke acties is nu te boek gesteld. “Een kaalslag als in de Noordwijk hebben we kunnen vermijden.”

D e overheid en de vastgoedsector in Brussel, het is geen mooi huwelijk. Nooit geweest. Hoe hard de Brusselse beleidsmakers ook hun best doen om de lead te houden, meestal is het de privésector die bepaalt hoe de stad eruit gaat zien. Dat is vandaag zo, maar dat was in de jaren 1980, toen de Europese wijk uit de grond werd gestampt, ook al het geval.

De bewoners van de wijk aan het Schuman- en Luxemburgplein lieten zich echter niet onbetuigd. Ze verzamelden zich in verschillende comités en trokken ten strijde tegen de bruxellisation van een wijk waar ze graag woonden, maar die onderhevig was aan bikkelharde vastgoedspeculatie.

Dertig jaar later verschijnt het boek ‘Bewonersactie in de Europese wijk’ dat terugblikt op die periode. De Brusselse Raad voor het Leefmilieu was een vooraanstaande getuige. Ze ondersteunde de bewonerscomités in hun strijd voor een leefbare buurt met niet alleen kantoren maar ook met (betaalbare) woningen, openbare ruimte, groen en een minimum aan sociaal weefsel.

De Brusselse Raad voor het Leefmilieu was pionier. Auteur en stafmedewerker van Bral Hilde Geens: “Het was een duidelijke keuze van onze organisatie, toen nog onder het voorzitterschap van Marcel Rijdams, om ons in te laten met de Europese wijk. We voelden aan dat er dingen te gebeuren stonden die belangrijk waren, niet alleen voor de buurt zelf, maar voor heel Brussel.”

De Brusselse Raad voor het Leefmilieu kreeg gelijk. Door de uitbreiding van de Europese bevoegdheden, de toename van het aantal lidstaten en de steeds grotere macht van de Europese Unie tout court, is de Europese wijk in enkele decennia bijna onherkenbaar veranderd. Denk maar aan de bouw van het Europees parlement, het Justus Lipsiusgebouw, Lex 2000, het Ei aan Résidence Palace, nieuwe woningen en een hotel aan de Belliardstraat en aan het Van Maerlantklooster.

En de transformatie blijft aan een ijzingwekkend tempo doorgaan. De Europese Commissie is op zoek naar 200.000 vierkante meter bijkomende kantoorgebouwen. De hele Wetstraat wordt vandaag volledig hertekend met het oog op een herschikking van de gebouwen. Daarbij ook torens tot 160 meter hoog.

Volgens Geens is het fout om de urbanistische miskleun die de EUropese vandaag misschien is, volledig op het conto te schrijven van een gebrek aan stadsplanning. “Niemand kon in de jaren 1980 ook maar vermoeden dat de Europese Unie die omvang zou gaan aannemen.”

Toch leest ‘Bewonersactie in de Europese wijk’ als een verhaal van ondoordachte beslissingen en gekonkel tussen overheid en vastgoedsector, waarbij de leefbaarheid van de wijk ondergeschikt was aan de economische en diplomatieke logica. “Niemand heeft hier ambitie getoond,” zegt Geens, “De nationale regering niet, de Brusselse regering niet, de lokale besturen niet, maar ook Europa niet.”

De bewoners waren niet te beroerd om zelf voorstellen te lanceren om de wijk te vrijwaren van vastgoedspeculatie. “We stelden voor om buffers in te stellen rond de Europese wijk, die ervoor moesten zorgen dat de vastgoedmarkt er kon worden afgekoeld. Jammer genoeg heeft de overheid daar nooit oren naar gehad,” zegt Geens.

Het Europees parlement heeft enkele jaren geleden in een resolutie een soort van schuldbekentenis betuigd aan het adres van de bewoners die de gevolgen van de bouw van het Europees parlement hebben moeten verduren.
Voor Geens kan het daar niet bij blijven en is het tijd dat Europa nu haar verantwoordelijkheid opneemt. In welke vorm dan ook. “Ik weet wel dat de Europese Unie geen lidstaten mag bevoordelen. En ik weet ook dat de economische return van de Europese hoofdzetel in Brussel aanzienlijk is, maar het zou van goed bestuur getuigen moest de Europese Unie tonen dat ze écht begaan is met de wijk waar ze te gast is.”

Amateurisme
Cruciaal is de vraag of de dertig jaar bewonersacties iets hebben opgeleverd. Het boek van Bral pretendeert zeker niet om daar een wetenschappelijke antwoord op te geven. “Daarvoor kunnen we te weinig afstand nemen,” zegt Geens “Het is ook nog maar de vraag of je dit soort effecten kan meten. Er zijn zoveel variabelen.”

Wel worden de interventies van de bewoners naar soort besproken: overleg, de culturele aanpak, studiewerk, bezettingen. De ene keer proberen de acties een positief klimaat te scheppen, de andere keer zwengelen de acties de eigen expertise aan of is er sprake van echte confrontatie.

Geens gelooft dat de acties wel degelijk de besluitvorming hebben kunnen beïnvloeden. “Het Kaderakkoord uit 1988 is zeker een mijlpaal.” Het kwam er na een gerechtelijk arrest waarbij de bewonerscomités hun gelijk hadden gehaald.

Het is geen eenvoudig verhaal, maar het toont goed het amateurisme aan waarmee de overheid in de Europese wijk aan de slag ging. De bouw van het Europees parlement had wat voeten in de aarde omdat het niet conform het gewestplan was. De Brusselse regering wou toch vergunnen en gebruikte daarbij het argument van publiek belang. Maar de Belgische overheid had altijd beweerd dat de bouw van het Europees parlement, toen nog gewoon Internationaal Congres Centrum, een pure privé-aangelegenheid was. Het argument van het publiek belang hield dus geen steek. De rechter stuurde de overheid terug naar af.

Als gevolg van het arrest sloot het buurtcomité Association du Quartier Leopold (AQL) een contract naar privaatrecht met de investeerders (Bacob en de Generale, later Société Espace Léopold) waarbij ze als buurtcomité inspraak kreeg en haar belangen kon verdedigen. Geens: “Na het Kaderakkoord is Brussel meer op lange termijn gaan denken. De overheid had helemaal niet door wat de impact was op de buurt van de bouw van het Europees parlement. Het Kaderakkoord verklaart waarom de EU-wijk rond het Europees parlement niet de weg is opgegaan van de Noord- of Zuidwijk.”

Een andere geslaagd actie volgens Geens is Sens Unique (1997) waarbij het terrein aan het Van Maerlantklooster een week lang werd bezet. Het geknoei van de Regie der Gebouwen nam daar hilarische proporties aan. In de hoop geld in het laatje te krijgen en zo de staatsschuld te verlichten, stelde de Regie vier terreinen te koop in de Europawijk. Achteraf bleek dat ze van één terrein niet eens eigenaar was, en dat ze een ander terrein helemaal niet kon verkopen.

Het resultaat vandaag is gematigd positief. Een terrein is, dankzij de steun van schepen Henri Simons (Ecolo), een openbaar parkje geworden. Het zogenaamde Parc Anonyme, omdat niemand wist wie eigenaar was. De andere terreinen zijn woningen geworden, al zit daar een kanttekening bij: er is een hotel bij, en de andere woningen bevinden in het (erg) dure segment. De strijd voor betaalbar wonen in de Europese wijk is achteraf gezien een onmogelijke strijd gebleken.

Krakersrestaurant
Dat blijkt ook uit het dossier van de Stevinwijk, een huizenblok in de schaduw van Berlaymont, ooit bedoeld voor de uitbreiding van de EU-instellingen, en ingenomen door armere migranten en krakers. Onder meet het krakersrestaurant Kaputt was daar de grote verdediger van het recht op betaalbaar wonen.

Geens: “Het is misschien wel onze grootste mislukking, vooral omdat we zo dicht bij een overwinning stonden.” Het was een complexe vastgoedoperatie tussen de federale overheid en de stad Brussel die de huizen uiteindelijk verkocht aan de meest biedende, om zo de stadskas te kunnen spijzen. Vandaag is het een chique residentiële wijk waar alleen hoge inkomens terecht kunnen. “We zijn er niet in geslaagd om de politieke onwil in dit dossier te doorbreken. Dat was enorm frustrerend,” zegt Geens.
Uiteindelijk blijft Geens ervan overtuigd dat het schier onmogelijk is om als bewoners in grote dossiers als de urbanisatie van een hele wijk te kunnen wegen. “Over de aanleg van een speelpleintje kunnen bewoners zich nog wel roeren, maar het volgen van complexe dossiers als dat van de EU-wijk vergt tonnnen energie. Het is bijna niet mogelijk om in je vrije tijd de strijd aan te gaan met vastgoedsector en een overheid die fulltime enkele mensen op een dossier zet. Komt daar nog bij dat de bewoners zelf de gevolgen van de beslissingen te verduren krijgen. Dat maakt het actievoeren niet simpel.”

Het is meteen ook een van de redenen waarom Geens dit boek wou schrijven. “Er zijn zo veel mensen die met hart en ziel en in hun vrije tijd gestreden hebben voor een leefbare Europese wijk. Dat mag toch ook eens gezegd worden.”

-------------------

'Bewonersactie in de Brusselse EU-wijk, Strategieën in de Strijd van 1986 tot nu.' door Hilde Geens. Brusselse Raad voor het Leefmilieu, 2014.
De publicatie is ook in Frans en Nederlands beschikbaar. Op zaterdag 1 februari organiseert Bral een rondleiding in de Europese wijk. Meer info op www.bralvzw.be