Nieuwe UCL Louvain-studie over gender en de islam: 'Dé moslima bestaat niet'

De hidjab, boerkini of abaja: een paar keer per jaar duikt een islamitisch kledingstuk op in verhitte discussies. In een tijd waar stereotiepe denkbeelden over moslima’s de boventoon voeren in het debat, lanceert de Brusselse sociologe Maryam Kolly een opleiding over de hedendaagse islam vanuit genderperspectief. "Kennis van de geschiedenis helpt om een soort naïviteit uit het hoofddoekendebat te halen."

Rond het terras van een nieuw Portugees restaurant in laag Sint-Gillis, op de grens van Vorst, komen de religies en nationaliteiten van Brussel samen. Het is ook de thuisbasis van de Belgisch-Iraanse sociologe Maryam Kolly, die zich in haar werk buigt over Brusselse jongeren met een postkoloniale immigrantenachtergrond en over genderkwesties.

Eerder dit jaar publiceerde ze de bundel ‘Herstory’ met verhalen van jonge feministische vrouwen in Brussel met een islamitische geloofsovertuiging. Nu coördineert ze met de Franse sociologe Malika Hamidi de opleiding 'Islam in de hedendaagse wereld vanuit een genderperspectief' op de UC Louvain in Brussel.

Op 8 november begint de nieuwe opleiding. Wat is het doel?

Het doel is de simpele karikatuur die over moslima's circuleert in de media en online enigszins gecompliceerder te maken. Het programma staat open voor iedereen die geïnteresseerd is in het onderwerp. We zullen het hebben over religie, cultuur, geschiedenis en politiek. Het programma bestaat uit tien lesdagen met vooraanstaande academici uit binnen- en buitenland, onder wie Sara Borillo, Louis-Léon Christaens, Natacha Ueckmann, Saba Le renard, Abir Krefa, Farid El Asri en Nilufar Göle.

Welke onderwerpen komen aan bod?

We zullen verschillende vrouwenbewegingen bekijken, van Turkije tot Dubai, via Tunesië en Iran en Egypte. Het doel is niet alleen om een breed scala aan geografische gebieden te behandelen, maar ook om terug te reizen in de tijd. Zo behandelen we middeleeuwse islamitische naslagwerken en het werk van theoloog en dichter Ibn-el-Arabi met islamoloog Grégory Vandamme.

Daarnaast verdiepen we ons in de reisverslagen van Europese vrouwen met onderzoekster Natascha Ueckmann. Ze baseert zich op de geschriften van vrouwen uit de Europese high society tijdens de koloniale periode en van ambassadeurs en consuls uit die tijd.

Kunt u een voorbeeld geven?

Het resultaat van Ueckmann's studie is opvallend. Je zou tijdens die reizen misschien een gevoel van solidariteit tussen vrouwen onderling verwachten. In plaats daarvan lezen we in hun dagboeken een visie terug waaruit hun superioriteitsgevoel valt af te leiden, in lijn met de Europese expansiedrang van die tijd. Als we die geschiedenis doortrekken, zien we dat het Europees model nog steeds een voorbeeld is dat je geacht wordt te omarmen als je een vrije vrouw wilt zijn.

De hoofddoek past niet in dat beeld van een vrije vrouw, is het idee. De geschiedenis helpt om een soort naïviteit uit het hoofddoekendebat te halen. Die postkoloniale achtergrond helpt ook om een gevoel van afkeer te begrijpen van vrouwen die vandaag nog steeds de 'inheemse vrouw' belichamen. Het is geen nieuw debat, er gaat een lange geschiedenis aan vooraf die al begon voor de arbeidsmigratie van de jaren 1960.

Iets anders dan: in Schaarbeek ontstond in september nog ophef over het feit dat het zwembad mensen met een lichaamsbedekkend zwempak toelaat...

Ik denk dat we hier in België een zekere vorm van kopieergedrag zien van Frankrijk. Het debat over vrouwen wordt helaas op dezelfde manier gevoerd. We zien hoe het secularisme wordt ingezet om een bepaalde groep te stigmatiseren. De definitie van de geviseerde groep is erg simplistisch en is gebaseerd op bepaalde negatieve kenmerken. Religieuze tekens worden gebruikt om zogenaamd 'slecht sociaal gedrag' te discrimineren. Terwijl daarvoor meestal een redelijke, gedocumenteerde basis ontbreekt. Omgekeerd zou de afwezigheid van religieuze tekens duiden op 'goed gedrag'.

Zou u een dergelijke categorisering islamofoob noemen?

Zo lang een persoon op basis van uiterlijke kenmerken of attributen tot een groep gedefinieerd wordt, ja. Dit is een duidelijk voorbeeld van een situatie waarin islamofobie en seksisme samenkomen. Ik vind het zelf altijd intellectueel heel verfrissend om deze kwestie te benaderen vanuit een genderperspectief. Of het nu gaat om lange rokken, wel of niet dragen van lichaamsbedekkende kleding in het zwembad, of het dragen van een hoofddoek: het zijn steeds voorbeelden waarin men controle wil uitoefenen over het vrouwelijk lichaam.

U noemde net Frankrijk al even, dat recent de abaya heeft verboden op school, als ‘islamitisch kledingstuk voor vrouwen’. Lijkt het Franse debat volgens u op het Belgische?

De controle en het geweld van de Franse staat vallen niet te ontkennen, dat zie je terug in wetteksten en in het publieke discours. België wordt geconfronteerd met meer subtiele en verborgen uitdagingen. Vrouwen die een hoofddoek dragen merken ook in België veel van de restricties. Er zijn bijvoorbeeld heel weinig instellingen voor hoger onderwijs - en ik kijk vooral naar het Franstalige deel van België - waar het dragen van hoofddoek is toegestaan. Zelfs na het afstuderen is het niet voor alle studentes even gemakkelijk om een baan te vinden waar ze geen concessies hoeven te doen.

HijabiFightBack ging daar tegenin. Die beweging pleitte voor een einde op het verbod op religieuze tekens op universiteiten, hogescholen en de werkvloer. Hun strijd staat beschreven in mijn bundel 'Herstory'.

Hoe werkt het genderperspectief door, als we kijken naar andere landen zoals Iran?

Wat me, als Iraanse, echt heel boos en ongemakkelijk maakt, is het misbruik van de strijd van Iraanse vrouwen om in Europa een punt te maken. Ik heb heel wat voorbeelden gezien van mensen die hier tegen een vrouw met hoofddoek zeiden dat ze zich zouden moeten schamen. "Er zijn vrouwen die hun leven riskeren in Iran om hem niet te hoeven dragen. Je zou een voorbeeld aan ze moeten nemen."

Wie enigszins heeft gevolgd wie er het afgelopen jaar in Iran op brute wijze is geëxecuteerd, weet dat het veel jonge mannen zijn uit arme, religieuze gezinnen. Hun moeders, die om hen rouwen, dragen een hoofddoek en voelen een diepe afkeer tegen het huidige regime. Die afkeer komt net voort uit hun relatie met God. Een God die onverenigbaar is met het gewelddadige regime, omdat ze hem zien als de bron van liefde.

De Iraanse strijd gebruiken om in Europa een punt te maken, lijkt me een belediging voor Iran. Het creëert een kloof die niet bestaat: in Iran zijn vrouwen die wel of geen hoofddoek dragen nauw verbonden, niet alleen in interpersoonlijke relaties maar ook in politieke allianties. Ik kan daarover het boek 'Femme! Vie! Liberté!' van Chowra Makaremi aanbevelen. Tijdens de opleiding zal ook Azadeh Kian de vrouwenbeweging in Iran verder toelichten.

Iets helemaal anders: conservatieve moslims protesteerden recent tegen Evras, het programma voor seksuele voorlichting van de Franse Gemeenschap. Waarom ligt het volgens u zo gevoelig?

Seksualiteit is in alle samenlevingen een taboe. Het onderwerp - seksuele geaardheid bij kinderen – zal door een groot deel van de samenleving als complex worden beschouwd. De controverse lijkt een voorwendsel om met de vinger te wijzen naar conservatieve groepen.

Hoe zit het eigenlijk met seksuele voorlichting en de Koran?

Als we naar de Koran kijken, bestaat er een grotere vrijheid in de islam met betrekking tot seksualiteit dan in het christendom. Er is geen ‘zonde van het vlees’ zoals in het christendom. Het is niet mijn vakgebied, maar we hebben sprekers op de cursus die het onderwerp verder zullen behandelen.

Wat ik je wel kan zeggen, is dat er op dit moment in Brussel, België en Frankrijk veel vrouwelijke moslimpsychologen- en seksuologen zijn op de sociale media. Ze maken video's, publiceren artikelen en geven advies - met een zeer kritische benadering van genderongelijkheid - over heel concrete thema's, zoals omgaan met vaginisme, clitoraal plezier en wederzijdse toestemming. Er is ook een hele beweging van denkers die de Koran onderwerpen aan een niet-patriarchale lezing, waaronder Malika Hamidi. Die zaken zien we niet terug in de media.

Wat geeft u hoop?

Dat gebeurde recent nog, op het Fame Festival in Brussel. Ik was uitgenodigd voor een gesprek met sociologe Malika Hamidi over onze boeken. Meestal bestaat ons publiek uit vrouwen die, in mijn ogen, op ons lijken. Die bewuste avond was dat niet zo. Er waren leerkrachten, artiesten, mensen uit de LGTBQIA-gemeenschap, maar weinig mensen die een persoonlijke relatie hebben met migratie of moslimfeminisme. Daardoor zag ik dat er - ondanks de polarisatie – mensen zijn die dromen van een pluralistische samenleving.