Sluikstorten, strooisteps, wildparkeren: wanneer de wet dode letter blijft

Regels negeren lijkt wel een onuitroeibare Brusselse gewoonte te zijn. Veel kans op bestraffing is er immers niet. Heeft Brussel een probleem met straffeloosheid? En moeten we ons niet allemaal medeverantwoordelijk voelen? BRUZZ zocht het voor u uit.

Twee tieners zoeven samen op een step voorbij. Een chauffeur doet hetzelfde, met zestig kilometer per uur. Step- en autobestuurder 'parkeren' hun voertuig even verderop op het trottoir, naast een achtergelaten sofa à donner, die op zijn beurt nieuw zwerfvuil aantrekt. In het parkje ernaast laten een paar baasjes hun honden uit – zonder leiband.

Alledaagse kost is het in Brussel, dit soort 'kleine' inbreuken. “Als je mensen niet straft als ze een overtreding begaan, krijg je Brussel,” schreef een geërgerde lezer. De regels zeggen één ding, maar de bewoners negeren ze vrolijk. Veel kans op bestraffing is er niet. Zo stelden we in november in één uur tijd veertig inbreuken vast op de nieuwe eenrichtingsstraat in de Elsense Graystraat vast, die daar in het kader van circulatieplan Good Move kwam. De politie? Die schreef welgeteld vijf bekeuringen per dag uit. En dan hebben we het nog niet over Kuregem en Schaarbeek, waar bewoners het heft in eigen handen mochten nemen en de verkeersborden saboteerden.

Is die straffeloosheid typisch Brussels of grootstedelijk? “Echt onderzoek is daar niet over gebeurd,” zo weet criminologe Els Enhus, “maar persoonlijk voel ik toch een heel andere omgang met regels in kleinere steden.”
Enhus ziet verschillende factoren die het in Brussel moeilijker maken. “Regels moeten vooral door de politie worden gehandhaafd, maar die heeft hier een omvangrijker takenpakket dan op veel andere plekken. Als je dan maar een beperkt aantal agenten hebt, ga je al snel op prioriteiten focussen en de kleinere vormen van misdaad verwaarlozen.”

Enhus moet even lachen als ze aan een persoonlijk voorbeeld denkt. “Ooit fietste ik op het voetpad langs de kleine Ring omdat het fietspad volgeparkeerd stond met auto's. Toen een agent me aansprak, legde ik dat uit en mocht ik gewoon doorrijden. Zowel fietspadparkeren als trottoirrijden werd getolereerd.”

Die politie heeft behalve misdaad ook andere taken die erg veel energie opslorpen. “Zo moet de grootste politiezone elk jaar circa duizend betogingen begeleiden,” zegt de criminologe.
De criminaliteit is hier ook diverser, legt Enhus uit. “Ik bekeek deze dagen de laatste misdaadstatistieken en alleen al de verschillende soorten misdrijven vormen een gigantisch lange lijst. Sommige daarvan komen vaker voor in een stad als Brussel dan in pakweg Veurne. Denk bijvoorbeeld aan mensen zonder papieren in de bouw, die je hier vaker aantreft.” Hetzelfde geldt voor misdaadvormen zoals drugshandel.
En dan is er nog die dekselse Brusselse structuur. Eén gewest, zes politiezones en negentien gemeenten met evenveel burgemeesters die 'hun' politie willen aansturen, dat maakt de zaken echt niet makkelijker. Zelfs voor agenten is het daarbij niet altijd duidelijk waar die gemeentegrens nu eigenlijk loopt.

GAS-boetes

Wie betrapt wordt op een overtreding, moet vervolgens nog vervolgd worden. “Midden jaren negentig konden de parketten, zeker in de grote steden, de hoeveelheid kleine vergrijpen niet meer aan,” legt Alexander De Becker, expert bestuursrecht en professor aan de UGent, uit. In 1995 werd daarom de eerste GAS-wet aangenomen, waardoor een aantal kleine inbreuken voortaan door de gemeenten zelf bestraft kon worden met 'gemeentelijke administratieve sancties'.

Bepaald personeel van overheidsinstellingen werd bevoegd om overtredingen vast te stellen, de zogenoemde 'gemachtigde opzichters'. “Een van de grote voordelen van de GAS-wet is dat elke gemeente haar eigen accenten kan leggen,” zegt Frankie Schram, professor bestuurskunde en onderzoeker aan het Instituut voor de Overheid van de KU Leuven. In Brussel ligt de klemtoon momenteel overduidelijk op parkeerovertredingen, die goed zijn voor negentig procent van de vastgestelde inbreuken in Brusselse gemeenten.

Jaarlijks worden in Brussel ongeveer 200.000 GAS-inbreuken vastgesteld. “Vaststellingen van kleine vergrijpen zetten een keten in gang in de richting van GAS-boetes,” zegt Enhus. “Die keten is echter relatief zwak uitgebouwd in Brussel, andere steden zetten daar meer op in.”

Daarbij steekt een oud probleem opnieuw de kop op. Enhus: “In de grotere steden, en met name in Brussel, worden de zogenoemde 'mineure inbreuken' of overlast net als in de jaren negentig opnieuw niet meer genoeg bestraft, ook niet met GAS-boetes. Om die uit te schrijven is tijd en geld nodig. Netheidsagentschap Net Brussel, bijvoorbeeld, heeft maar 25 inspecteurs in dienst die vuilniszakken openen om te controleren of er correct gesorteerd is. Wie tegen de lamp loopt, kan nog beroep aantekenen, en dan komt het geval wellicht bij een bemiddelaar terecht. Er is dus een heel personeelsnetwerk gecreëerd rond de GAS-boetes.”

Die boetes moeten dan nog geïnd worden. De Becker: “Meer 'blauw op straat' helpt niet als er te weinig mensen zijn om de vastgestelde overtredingen in GAS-boetes op te volgen. En als overtreders niet moeten betalen, verliest alles opnieuw zijn effect.”
Een voorbeeld: in heel 2019 openden de gemachtigde opzichters van Leefmilieu Brussel 97 dossiers rond het gebruik van eenmalige plastic zakjes in handelszaken, die intussen verboden zijn. Het leidde uiteindelijk tot ... elf boetes.

Lik op stuk

De Brusselse regering wil dat gevoel van straffeloosheid bij vergrijpen rond milieu of dierenwelzijn aanpakken. Deze lente wordt een nieuw lik-op-stukbeleid voor kleinere misdrijven op die terreinen van kracht, waarvoor minister van Leefmilieu Alain Maron (Ecolo) en minister van Dierenwelzijn Bernard Clerfayt (Défi) de mosterd in Nederland en Wallonië haalden. Wie voortaan bijvoorbeeld betrapt wordt op het gebruik van niet-herbruikbare plastic zakjes, op sluikstorten of foutief vuilnis sorteren, zal van de milieu-inspecteur of agent een soort minnelijke schikking krijgen, die direct te betalen is.

Uit onderzoek blijkt dat dit soort 'lik-op-stukbeleid' efficiënter en preventief werkt, omdat de dader meteen geconfronteerd wordt met een sanctie. De betalingsbereidheid blijkt bovendien groter. Als de beschuldigde weigert, volgt de overtreding toch de klassieke procedure.

Repressie is belangrijk, maar het volstaat niet en er ligt vaak te veel klemtoon op, vindt expert bestuurskunde Schram. “Dat is een vrij dure zaak. Daders zijn in veel gevallen moeilijk te vinden, behalve als ze zoals bij foutparkeren op heterdaad betrapt worden. Met uitzondering van verkeersdelicten is bestraffing daardoor een grote verliespost voor een gemeente. Daarnaast kun je de politie op dat moment niet voor andere problemen inzetten, terwijl er zeker in Brussel al überhaupt te weinig agenten zijn.”

Gezamenlijk project

Wat ontbreekt dan nog? “Overlast is een maatschappelijk probleem met vele laagjes. Je kunt preventiecampagnes op het getouw zetten. Zo ontstaat er sociale druk om mee te werken aan het algemene belang. Dat heet met een chique woord 'governance': dat niet enkel de overheid verantwoordelijk is om bepaalde maatschappelijke doelen te halen.”

Een situatie als die in Anderlecht of Schaarbeek waar burgers een proefopstelling met verkeersborden bekladden of neerhalen, noemt Schram een probleem van burgerzin. De politie erop afsturen, zoals de burgemeesters inderdaad niet gedaan hebben, zou volgens hem ook alleen maar als een rode lap op een stier hebben gewerkt.

“Zo'n situatie zou in een functionerende democratie, waar de minderheid de beslissingen van de meerderheid aanvaardt, gewoon niet kunnen gebeuren,” zegt Schram. “Dit is dus een werk van lange adem: je moet de burgers goed informeren en sensibiliseren, en ook in het onderwijs op het thema werken. In de multiculturele Brusselse wijken moet je er ook op letten dat je iedereen met je boodschap bereikt. Er wordt veel te weinig gewerkt aan burgerzin, terwijl het om iets heel fundamenteels gaat: staan de inwoners voor een gezamenlijk project of niet? Dat is het ultieme doel.”

Criminologe Enhus wijst in dat verband op het belang van 'informele sociale controle'. “Ik stond onlangs met mijn buurman te praten, die iedereen in de buurt kent. Een andere buur gooide glas in een vuilnisbak, en de buurman wees erop dat dat eigenlijk in de glascontainer hoort. Dat soort sociaal weefsel, dat mensen zich medeverantwoordelijk voelen voor de samenleving en dus elkaar op vergrijpen aanspreken, ontbreekt meer en meer. Je doet dat ook sneller als je elkaar al wat kent. Brussel krijgt steeds meer inwoners, die daardoor dichter op elkaar wonen, en vaak ook maar tijdelijk ergens blijven.”

“Er bestaat in de samenleving steeds meer de neiging om meteen een boete vast te hangen aan elk gedragsprobleem. Maar uit de wetenschappelijke literatuur blijkt dat dat gewoon niet werkt. Er moet dus meer ingezet worden op preventie. Rond zwerfvuil is het verstandiger om een campagne op te zetten om het te voorkomen dan enorm veel tijd te moeten stoppen in het doorploegen van het vuilnis op zoek naar de dader.”

Inrichting

Toeval of niet, midden november startten Brusselse overheden in de tijdsspanne van één week tegelijk een preventiecampagne rond sluikstorten, rond hoffelijkheid in het openbaar vervoer (vanwege de stijgende fysieke en verbale agressie) én rond seksuele intimidatie. 'Join The Fam' wil Brusselaars aansporen om in te grijpen als ze iets zien gebeuren dat niet door de beugel kan. Eén grote familie die elkaar helpt bij seksuele intimidatie, dat is het idee.

Net Brussel en Fost Plus zijn dan weer een sensibiliseringsactie rond sluikstorten begonnen, gebaseerd op gedrags­wetenschappen. Elke plek met zwerfvuil zal afgebakend worden met afzetlinten. Naast het afval komt dan een informatiebord dat wijst op het bedrag van de boete, dat tot 62.500 euro kan oplopen, en het adres van het dichtstbijzijnde Recypark. Pas na drie dagen wordt alles opgeruimd, om te beklemtonen dat zwerfvuil niet zomaar verzwindt. De actie komt er nadat de hoeveelheid zwerfvuil in coronatijd enorm is toegenomen: in 2020 was er ruim een derde meer dan in 2019.

“Natuurlijk zal er altijd een stok achter de deur moeten blijven voor mensen die zich niet aan de normen houden,” zegt professor Schram. “Daarnaast kan het bestuur echter ook beslissen het probleem helemaal anders aan te pakken, op basis van oplossings­gericht, creatief denken. Je kunt bijvoorbeeld de openbare ruimte anders inrichten om overlast te beperken, of burgers subsidies geven om zelf de wijk anders in te richten.” Enhus zit op dezelfde golflengte. “Als mensen zich hun eigen wijk kunnen eigen maken, ben je al een eind op weg.”