'Vrijzinnigheid en diversiteit botsen het meest in Brussel'

Het debat over de tekens van religieuze en politieke levensovertuigingen is lang geen debat van links tegen rechts. De breuklijn loopt ook binnen de rode en zelfs binnen een blauwe partij als Open VLD. Dat heeft het debat over het hoofddoekverbod bij de MIVB nog maar eens aangetoond. “Het is tijd dat het parlement zich hierover buigt,” vindt onderzoeker Caroline Sägesser (Crisp).

Sägesser is gespecialiseerd in de geschiedenis van de laïcité, het Franse woord dat geen echte Nederlandse vertaling kent. Noem het 'de scheiding van kerk en staat', of seculariteit. Sägesser heeft de Zwitserse nationaliteit, werkt als onderzoeker voor de Centre de recherche et d'information socio-politiques (Crisp) en aan de ULB en is historica. “Al ben ik meer met politiek bezig dan met geschiedenis,” zegt ze. De politieke hoogspanning in de Brusselse politiek over de hoofddoek verrast haar helemaal niet. “De verklaringen van de diverse partijen waren voor de verkiezingen al zeer afgetekend, met Défi, MR en Open VLD die de neutraliteit verdedigen, met de groenen die een inclusieve neutraliteit voorstaan en een PS die hierover op een pijnlijke manier verscheurd is.”

“Ik geloof niet dat hier louter electorale motieven in het spel zijn. Partijen willen hun kiezers voor zich winnen, dat is normaal en legitiem in een democratie, maar hier is meer aan de hand. We hebben aan de linkerzijde twee structurerende strekkingen, die volledig met elkaar in botsing treden.”

Over welke strekkingen gaat het dan?
Caroline Sägesser: Aan de ene kant heb je bij links mensen die vasthouden aan de neutraliteit van de staat, en aan een zekere vorm van antiklerikalisme. Ze vinden dat het individu zich emancipeert door afstand te nemen van zijn of haar geloof. Het was een van de grondwaarden bij het ontstaan van links in België. Aan de andere kant heb je aan de linkerzijde de mensen die de gelijke kansen belangrijk vinden, inclusie, die een maatschappij willen die zich openstelt voor de mensen uit de migratie met een ander geloof.
Die twee strekkingen met elkaar verzoenen is heel erg ingewikkeld. Bij de PS speelt ook – deels – een generatieconflict, waarbij de jongere garde toch iets soepeler tegen die neutraliteit aankijkt, al kun je ook daar de lijn niet helemaal door­trekken.

Die twee strekkingen waren er niet altijd. Hoe ziet u dat historisch?
Sägesser: De oude antiklerikale strijd is vandaag niet meer aan de orde. De maatschappij heeft zich sinds de jaren 1960 heel snel geseculariseerd. Katholieken zijn er bijna niet meer. Tegelijk is er migratie gekomen. Wat blijft er over? Ongelovigen en moslims. En het is in Brussel dat die twee groepen met de meeste verve hun positie verdedigen. Dat maakt het moeilijk om de verzuchtingen van beiden te verzoenen.

Komt daarbij dat we in Frans­talig België sowieso met een heel combattieve vrijzinnigheid zitten, beïnvloed door Frankrijk. Noteer dat die vrijzinnigheid zelfs een erkenning heeft gekregen als levensovertuiging, naast de godsdiensten. Dat is uniek in Europa. Neen, de antireligieuze strijdbijl is eigenlijk nooit helemaal begraven.

Met het risico vandaag om meteen als islamofoob afgeschilderd te worden. Bemoeilijkt die gespannen relatie dat debat niet?
Sägesser: Het is eenvoudig: wie islamofoob is, is tegen de hoofddoek, maar niet iedereen die tegen de hoofddoek is in de openbare dienst is islamofoob. Het gaat om mensen die zich in dezelfde traditie inschrijven als hun voorgangers die kruisbeelden uit de rechtbanken hebben gehaald of vinden dat ministers niet moeten deelnemen aan het Te Deum. Ze begrijpen niet waarom dat met de islam anders zou moeten zijn.

Brussel heeft ook historisch een rol gespeeld in die antiklerikale strijd.
Sägesser: Het antiklerikalisme is inderdaad in steden het sterkst tot uiting gekomen, veel minder op het platteland. Niet alleen in Brussel, ook in Gent bijvoorbeeld.
En in Brussel in het bijzonder heeft de liberale partij altijd sterk gestaan. Die was fundamenteel antiklerikaal. En er is ook het gewicht van de universiteiten, zoals de ULB bijvoorbeeld, en de vrijmetselaarsloges. Dat verklaart waarom je Brussel wel de hoofdstad kan noemen van de laïcité. En precies die hoofdstad is nu ook de stad waar proportioneel veel moslims wonen. Logisch dus dat de spanningen zich hier kristalliseren.

De PS worstelt nog altijd met haar standpunt over de neutraliteit, maar Ecolo lijkt hierin wel een finale conclusie te hebben genomen. Ze gaan voor 'inclusieve neutraliteit'. Waarom ging dat bij de groenen makkelijker?
Sägesser: Zeker bij Ecolo Brussel is die kaap inderdaad genomen. We moeten hiervoor naar de oorsprong kijken van de groene partijen. Die zijn opgericht met het idee dat de ideologische tegenstellingen overstegen moesten worden, weg van de verzuilde samenleving. De partijen hebben dus gerekruteerd bij katholieken, vrijzinnigen, socialisten …
De heel overtuigde vrijzinnige strekking heeft geleidelijk aan de partij verlaten. Denken we maar aan Marie Nagy (die in 2017 de deur dichttrok bij Ecolo en nu parlementslid is voor Défi, red.). De meer inclusieve strekking heeft vandaag het overwicht. Kijken we maar naar Molenbeek waar Ecolo-Groen op de barricaden staat voor de afschaffing van het hoofddoekverbod (de fractieleider van Ecolo Karim Majoros nam daarop ontslag, red.).

Een groot verschil met de Brusselse meerderheidspartij Défi, die de meest fervente voorvechter blijkt van de neutraliteit en nu met een regeringscrisis dreigt. Heeft dat u verwonderd?
Sägesser: Toch wel. Het was natuurlijk wel een thema dat de vorige voorzitter van Défi, Olivier Maingain, nauw aan het hart lag. En de militanten vinden het ook belangrijk. Wellicht speelt mee dat Défi met zijn rechten voor de Franstaligen moeilijker uit de verf kan komen, omdat de taalstrijd nu minder hevig gevoerd wordt. Défi moet zich nu op andere thema's profileren.

Denkt u dat een consensus mogelijk is?
Sägesser: Ik weet niet of een compromis mogelijk is, maar het is wel wenselijk. Daarvoor is goeie wil heel belangrijk. We kunnen nooit alles verbieden. Kijk naar de moslimmannen bij de MIVB die vanuit religieuze overtuiging hun baard laten staan. Ik was ook verwonderd om minister van Defensie Ludivine De Donder (PS) in de kamer te zien met een kruisje. Dus eigenlijk laten we discrete tekens toch al toe. Alleen maken we er een groot theater van als het over de hoofddoek gaat.

Maar we kunnen tegelijk ook nooit alles toelaten. Aan een vrouw die een bus bestuurt met een chador, een hoofddoek tot op de knieën, zullen we zeggen dat het ongepast is. Dus zelfs als niet iedereen dat wil aanvaarden, zullen we als samenleving toch ergens een grens moeten trekken. En dan kan een discrete vorm van religieuze uiting toegelaten worden. Via een uniform kan dat goed geregeld worden. Ik begrijp dat de MIVB ook in die richting wil gaan.

De PS kwam uiteindelijk dan toch met een een standpunt naar buiten en wil geen religieuze tekens in openbare functies. De partij dreigde anders verdeeld te geraken en werd onder vuur genomen door PTB en MR.
Sägesser: Ik ben er niet zo zeker van dat een eenduidig standpunt vandaag de beste strategie is voor de PS. Door het ene of het andere standpunt in te nemen, kan de regeringscrisis overslaan op de partij. Het is slimmer om de zaak nu te evacueren of om die naar het parlement te brengen en iedereen de vrije keuze te laten bij de stemming. Zoals dat nog gebeurt in ethische kwesties.

We moeten de sereniteit terugvinden. Het hoofddoekdebat is heel emotioneel. Religie gaat over de intimiteit van het leven. Het is begrijpelijk dat de gemoederen dan hoog oplopen. We voelen dat mensen heel overtuigd zijn van hun gelijk, zelfs bij mensen die er nauwelijks mee te maken krijgen. Ook al daarom zou het goed zijn om het neutraliteitsdebat naar het parlement te brengen en daar de discussie ten gronde te voeren.