Waarom Nantes Groene Hoofdstad mocht worden

"Jullie staan in België heel wat verder op vlak van duurzame ontwikkeling," zo klinkt het her en der tijdens ons bezoek aan Nantes. De bescheidenheid is onterecht. Nantes kreeg niet voor niets de titel van European Green Capital.

D e titel van Europese Groene Hoofdstad, waar ook Brussel naar dingt, is een godsgeschenk voor de city marketing. Nantes, voordien niet bepaald bekend als toeristische bestemming, ziet vandaag de toeristen van over de hele wereld op zich afkomen. Ze komen het historische hart bezoeken, maar gaan als vanzelf naar bijvoorbeeld het Eiland van Nantes, een oude industriële site die in volle stadsontwikkeling is, of maken gebruik van het uitstekend openbaar vervoer om door de stad te cruisen. Onlangs belandde Nantes aan de top in een van de lijstjes van steden où il fait bon vivre. Op twee uur van Parijs met de trein, een schappelijke vastgoedmarkt, een mild Atlantisch klimaat en veel groen maken van Nantes een aantrekkelijke stad.

Nantes, een stad in het zuiden van Bretagne, aan de Loire, timmert al lang aan de weg. Het startsein van de renouveau urbain was ironisch genoeg de sluiting van de scheepsbouwwerven op het Eiland van Nantes, dat door de Loire wordt omarmd. Dat was in 1987. Het zorgde voor een collectief trauma. De werkgelegenheid in de scheepsbouw was toen al op zijn retour, maar de schok was er niet minder om. Twee jaar later wordt Jean-Marc Ayrault, de huidige eerste minister van Frankrijk en socialist, burgemeester. Hij kiest voor een radicale omwenteling: de oude industriële site moest terug deel van de stad worden.

In 1996 mocht de Franse sterarchitect Jean Nouvel op het Eiland een gloednieuw justitiepaleis neerzetten. De plannen lokten meteen controverse uit, niet in het minst wegens de gedurfde architectuur. Maar Nantes hield voet bij stuk. Het gebouw refereert door zijn monumentaliteit aan het gezag dat Justitie moet uitstralen, maar is tegelijk uitnodigend naar de stad gekeerd. Met de bouw van het justitiepaleis werd een eerste en imposante stap voorwaarts gezet in het insluiten van het Eiland van Nantes in de stad.

Nantes was nog op een ander vlak voor op zijn tijd. In de jaren zestig werden in heel Frankrijk en andere delen van Europa massaal tramlijnen afgeschaft en vervangen door bussen, in naam van de vooruitgang. In 1985 besliste het stadsbestuur van Nantes om de tram terug in te voeren, tegen elke heersende gedachte in. Vele Franse steden als Parijs, Grenoble, Straatsburg en Bordeaux zouden volgen, eerst schoorvoetend, later enthousiast. Vandaag liggen er in 22 Franse steden terug tramlijnen. Maar Nantes was de échte pionier.

Busway
Nantes is een relatief kleine stad, 285.000 inwoners, en heeft aan drie tramlijnen genoeg. Die functioneren puik met hoge frequenties en regelmaat. Dat komt door de eigen banen die overal zijn aangelegd. Ook daar werden radicale keuzes gemaakt. Een centrale boulevard met in de jaren zestig acht rijstroken voor de wagen, telt er nu nog twee, brede voetpaden, trams in eigen baan, en brede fietssnelwegen. De auto heeft met andere woorden zwaar moeten inbinden.
Naast de drie tramlijnen is er sinds 2006 ook een busway, een tram maar dan zonder de sporen en bovenleidingen. Door de verhoogde baan en de voorrangsregels is er geen conflict met het andere verkeer en kan de bus in de piek frequenties halen van drie en een halve minuut.

Omdat er veel water is, kan Nantes verder ook veerboten inzetten voor reizigerstransport. Ook daar haalt de stad mooi cijfers: 440.000 mensen vervoerd op de Loire alleen, al is niet duidelijk of dit vooral toeristen zijn - naar het mooie vissersdorpje Trentemoult bijvoorbeeld - of dat het om woon-werkverkeer gaat.

Brompton
Ondanks alles blijft de auto een vrij dominante plaats innemen, zeker bekeken over de hele metropool Nantes (600.000 inwoners), de eigenlijke winnaar van de European Green Capital-award. Uit het stadscentrum is de auto geweerd met autoluwe en autovrije straten maar vijftig procent van de Nantais komt nog steeds met de auto werken. En de fiets? Die doet het met twee procent, recent gestegen tot vier maar matig. Zeker gezien de royale fietspaden die in en rond de stad zijn aangelegd. Nantes toont dus aan dat fietsinfrastructuur aanleggen geen voldoende voorwaarde is om het fietsgebruik te laten stijgen. Er is meer nodig om de mentaliteit te veranderen.

En zelfs de huidige cijfers worden gecontesteerd. "Vier procent fietsers? C'est du pipo," zegt Christophe Raverdy van Place au Vélo, de plaatselijke fietsersbond. "De metropool doet nog maar recent tellingen waarbij tweewielers opgesplitst worden in brommers en fietsers." Hij laakt de overdreven marketing rond de Ecocapital. Zo ijvert Place au Vélo op een bepaalde boulevard al jaren voor een fietspad. De stad is akkoord, maar doet niets om dat te bewerkstelligen. "Dan schilderen we maar zelf een fietspad. We doen dat nu al drie jaar op rij. Over enkele weken opnieuw," zegt Raverdy.

Ook het concept van de Cyclotan van de lokale busmaatschappij TAN kan op weinig enthousiasme rekenen. Het gaat om een plooifiets ter beschikking gesteld door de maatschappij aan abonnees en voorgesteld als nieuwe intermodale oplossing. "Maar met mijn Brompton mag ik niet op de bus. Reken maar dat ik hierover misbaar heb gemaakt," zegt Raverdy. De kritiek maakt de fietserbond niet altijd even geliefd bij de lokale overheid.

Impressionant zijn alvast de plannen voor de herontwikkeling van het Eiland van Nantes. Die zijn vandaag in handen van de Belgische stedenbouwkundige en voormalige Vlaamse bouwmeester Marcel Smets. Hij nam in 2010 de fakkel over van de Franse architect Alexandre Chemetoff die de eerste fase van de stadsontwikkeling voor zijn rekening had genomen. In die eerste en volgende fases worden oude industriële terreinen opgekocht en herontwikkeld. Promotoren moeten zich daarbij aan strikte stedenbouwkundige regels houden. Er komen op termijn tienduizend extra woningen bij op het Eiland. De overheid heeft in die eerste fase zelf voor 120 miljoen euro geïnvesteerd. Kwalitatieve openbare ruimte, op termijn een groot park, nieuwe bruggen en een nieuwe buslijn moeten de toegankelijkheid van het oude industriële gebied optimaal maken.

Houten olifant
De promotoren moeten ook strenge CO2-normen respecteren. Frankrijk hanteert sinds kort de lage energie norm. Nantes gaat nog een stap verder en legt overal voor nieuwbouw de passiefnorm op. Energie komt er bijvoorbeeld van een verbrandingsoven die enkele kilometers verderop ligt en die warme stoom en binnenkort ook elektriciteit naar het Eiland transporteert. In een kleiner woonblok zal afgedankte frituurolie gebruikt worden als brandstof voor de verwarming. Opmerkelijk is dat Nantes aan de westelijke kant van het Eiland eerst een school heeft geïnstalleerd, die nog maar voor de helft gevuld is, maar die al klaar staat voor als de woningen rond de school over afzienbare tijd gebouwd zullen zijn. De architectuur van de school is bijzonder: met halve boomstammetjes als gevelbekleding en een groendak dat meer weg heeft van een echte duinenpartij en waarin de kinderen kunnen spelen.

De site krijgt ook een plek voor ontspanning, met toeristische attracties. Het is vandaag misschien wel de bekendste plek op het Eiland, want de compagnie La Machine laat er een enorme houten olifant rondlopen. "Dat zegt alles over de transformatie," zegt Mathias Mary, lokaal voorzitter van de Greeters, een informele toeristische gidsenvereniging, die ons op sleeptouw neemt. "Vroeger was het hier rauw en kwamen we hier naar undergroundconcerten luisteren, vandaag zie je overal ouders met kinderen een ijsje eten."

Er is ook een promenade aangelegd langs de Loire met ringen van kunstenaar Daniel Buren die 's nachts verlicht worden. Een gele en grijze havenkraan van enorm formaat vullen dit alles iconisch aan, als herinnering aan de geschiedenis van Nantes als havenstad (zie 'Een beladen geschiedenis').

Rabarber
Op het oostelijke deel van het Eiland zijn wel al heel wat woningen en kantoren klaar. Ook daar telkens spraakmakende architectuur, waar men in Brussel alleen maar van kan dromen. Al maakt al dat nieuwe bouwgeweld de nieuwe wijken er niet meteen gezellig op. Van cafés en winkeltjes is voorlopig nog geen spoor. Gelukkig biedt de oude koekjesfabriek van LU achter het station soelaas. Het art-nouveaugebouw werd zonder veel poespas omgebouwd tot restaurant, boekhandel, hammam en danscafé. Met een grote theaterzaal is Lieu Unique hét centrum van de culturele manifestaties in Nantes.
Een geslaagd concept is verder de oude gieterij. In plaats van de loods met stalen negentiende-eeuws geraamte van Les Fonderies Atlantiques af te breken, werd die vakkundig gerenoveerd. Niet om er woningen of kantoren in onder te brengen maar als overdekte publieke ruimte. De oude machines zijn geïntegreerd in een weelderige tuin. Jongeren komen er graag hun hip-hopdansjes oefenen.

Op vlak van groen tot slot heeft Nantes tal van troeven in handen, met onder meer vier natuurreservaten. En dan is er die andere rivier, de Erdre die in de Loire uitmondt waarlangs een mooie wandel- en fietsroute is aangelegd, midden in het groen. Maar het groen is ook in de stad present. Op sommige plaatsen wordt rabarber of andere eetbare groenten en fruit geplant die door de bewoners kunnen worden geplukt.