Bozar kijkt met nieuwe ogen naar Jane Graverol: een vergeten icoon van het surrealisme

Even absurd als René Magritte en even cruciaal voor het Brusselse surrealisme is Jane Graverol. In de overzichtstentoonstelling Histoire de ne pas rire zet Bozar de vergeten schilderes uit Elsene naast collega’s als Paul Delvaux, Salvador Dalí en Giorgio de Chirico. “Ze was een drijvende kracht achter de beweging,” benadrukt kunsthistorica Marie Godet haar belang.

Voor zover ze zich kan herinneren, is Marie Godet de naam Jane Graverol nooit tegengekomen tijdens haar universitaire studies in de vroege jaren 2000. “Vrouwen kwamen vrijwel niet voor in de lessen kunstgeschiedenis,” zegt de onafhankelijke curatrice en voormalige assistente aan de Université Libre de Bruxelles, waar ze haar masteropleiding volgde en doctoreerde. “Nu zou het ondenkbaar zijn om een cursus te geven waarin alleen mannelijke kunstenaars aan bod komen.

De laatste jaren is het tij gekeerd en lijkt de maatschappij zich te realiseren dat ze niet alleen weinig ruimte heeft geboden aan vrouwen om kunstenaar te worden, maar dat de weinige vrouwen die die ruimte wel slaagden in te nemen, ook nagenoeg onmiddellijk weer werden vergeten. Zo ook de schilder Jane Graverol, die in 1905 in Elsene werd geboren en op 78-jarige leeftijd in het Franse Fontainebleau overleed. Het werk van Jane Graverol werd tentoongesteld in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel in 1946, op de Biënnale van Venetië in 1954, en in talrijke galeries. Ze was een sleutelfiguur in de Brusselse surrealistische groep, een gezelschap gevormd rond René Magritte, Paul Nougé en Marcel Mariën.

In 2023 plaatste het Musée de Montmartre in Parijs haar samen met andere vergeten surrealistische kunstenaressen op de voorgrond. In Brussel zijn de schilderijen van Jane Graverol en vrouwelijke collega’s als Rachel Baes en Irène Hamoir vanaf 21 februari te zien in de tentoonstelling Histoire de ne pas rire. Het surrealisme in België in Bozar, naast werk van onder anderen René Magritte, Paul Delvaux, Max Ernst en Salvador Dalí. En Marie Godet zal Jane Graverol volgende herfst samen met andere surrealistische sterren laten schitteren in het BAM, het museum voor schone kunsten van Bergen. “Ze heeft het nog nooit zo goed gedaan.”

Hoe kijkt de kunstmarkt vandaag naar Jane Graverol?
Marie Godet: Vorig jaar schoten de prijzen van sommige van haar meesterwerken de lucht in. Het is opvallend om te zien hoe haar werk resoneert met dat van hedendaagse vrouwelijke kunstenaars. In de jaren 1990 deed een van de weinige kunstcritici (voor de krant Le Soir) die zich ooit over Jane Graverol had uitgelaten haar werk nog af als melig en te vrouwelijk. Dertig jaar later valt haar schilderkunst wel in goede aarde.

Tegenwoordig vinden miskende en vergeten vrouwelijke figuren als Jane Graverol geleidelijk aan hun weg terug naar de musea.
Godet: Het is dag en nacht verschil. Wetenschappelijke en museale instellingen zijn op zoek naar dit soort kunstenaars, terwijl tien jaar geleden niemand hen serieus nam. De ontwikkeling van genderstudies en de impact van de MeToo-beweging hebben hun een enorme impuls gegeven.

Zitten we dan op een historisch keerpunt?
Godet: Ik hoop het.

Hebt u het gevoel dat u daar zelf toe hebt bijgedragen?
Godet: Ik weet het niet. In mijn werk heb ik nooit bewust geprobeerd om vrouwelijke schilders te rehabiliteren, zoals sommige van mijn collega’s doen. Wat mij interesseert is de rol die kunst speelt in de bredere samenleving. Vandaag zie je dat kunstenaars en kunstinstellingen de vraag krijgen om beelden te tonen die lange tijd niet te zien waren. Dat maakt me natuurlijk enorm enthousiast.
Maar het is ook interessant om te zien dat het niet voor alle vergeten vrouwelijke schilders op dezelfde manier verloopt. De Belgische surrealiste Rachel Baes bijvoorbeeld, die tijdens haar leven tot de hogere kringen behoorde en op foto’s te zien is naast zowel Annie Cordy als Marcel Broodthaers, vindt nauwelijks haar weg naar het hedendaagse publiek.

Waarom is Jane Graverol nu zo succesvol?
Godet: Haar werk is eenvoudiger dan dat van Rachel Baes. Toeschouwers hoeven niet uit hun comfortzone te komen, omdat Graverols werk hen op het eerste gezicht doet denken aan dat van René Magritte.

Spelen die gelijkenissen ook in haar nadeel?
Godet: Het is best grappig, want ze zegt dat toen ze voor het eerst iets van Magritte zag, ze het helemaal niets vond. Je kan elementen van Magritte in haar werk zien, maar ze heeft ook een heel eigen pad bewandeld, met haar eigen referenties en een sterke verbeelding die alleen haar toebehoort. Je moet weten dat Magritte een grote invloed had op al zijn surrealistische metgezellen, en niet alleen op Jane Graverol. In dezelfde geest is er vaak gezegd dat Jane Graverol op het toppunt van haar artistieke kunnen was toen ze een relatie had met Marcel Mariën, wat opnieuw een grove oversimplificatie is. Hij stelde zich ten dienste van haar, omdat hij echt in haar geloofde.

Genoot Jane Graverol de erkenning van haar surrealistische collega’s?
Godet: Absoluut. Ze vertelt dat ze Magritte eind jaren 1940 vroeg om haar schilderijen te komen bekijken, en dat hij erg onder de indruk was van haar kunst. Hij hielp haar op weg door aan te bieden haar werk te tonen in een galerie waar hij zelf had tentoongesteld. Begin jaren 1950 kwamen verschillende leden bij elkaar om een publicatie aan haar te wijden. Ze was niet alleen deel van het surrealisme, ze was een drijvende kracht achter de beweging. Het was zij, bijvoorbeeld, die aan de basis lag van het beroemde tijdschrift Temps mêlés. Jane Graverol was ook een mooie, heel elegante vrouw. Haar voorkomen speelde ongetwijfeld een rol in de relatie die de andere schilders in de groep met haar hadden.

Wat weten we eigenlijk over haar? Heeft ze geschriften nagelaten?
Godet: In publicaties kom je haar eigen stem zelden tegen, maar in de archieven zijn er veel sporen bewaard gebleven. Je voelt haar passie voor schilderen in haar geschriften. Ze moest haar carrière zelf financieren. In haar jeugd waagde ze zich aan modellenwerk en nam ze deel aan modeshows om doeken en verf te kunnen kopen. Na twee huwelijken moest ze haar twee kinderen alleen opvoeden. Ze schrijft dat haar vader haar heeft laten vallen toen ze moeder werd. Hulp van buitenaf kreeg ze niet meer. Om een schilderscarrière uit te bouwen, moest je het echt heel graag willen.

Weerspiegelt haar werk haar positie als vrouw?
Godet: Dat is de interpretatie die we vandaag geneigd zijn eraan te geven, met name omdat haar werk over vrijheid en opsluiting gaat. Maar we mogen niet vergeten dat die interpretatie alleen mogelijk is omdat de maatschappij is veranderd. Het is erg moeilijk om te weten of Jane Graverol feministische bedoelingen had. In haar geschriften merken we dat het in die tijd moeilijk was om vrouw te zijn. Ze betreurde de seksistische opmerkingen die ze kreeg, en de momenten dat ze alleen in de keuken stond, terwijl haar mannelijke collega’s in de surrealistische beweging rustig zaten te kletsen in de woonkamer.

Dankzij haar perspectief als vrouw kan ze het vrouwenlichaam op andere manieren voorstellen dan haar mannelijke collega’s, in het bijzonder in haar naaktbeelden.
Godet: Precies. En we kunnen het alleen maar toejuichen dat een vrouw de controle herwint over de representatie van vrouwen. Graverol haalt op een heel persoonlijke manier inspiratie uit de natuur om het vrouwelijke lichaam te symboliseren. Net als Rachel Baes onderscheidt ze zich ook door zwarte vrouwen af te beelden. Terwijl surrealistische doeken overlopen van de representaties van vrouwenstandbeelden, zie je in het werk van Graverol standbeelden van mannen, soms op hun knieën of met afgehakte armen. Maar nogmaals, het is moeilijk om te zeggen in hoeverre ze daarmee een standpunt innam.

In de surrealistische schilderkunst worden vrouwen in hoge mate geobjectiveerd door mannelijke kunstenaars.
Godet: Meer nog: vrouwen hebben er zelfs geen lichaam, geen vlees meer. In plaats van een lichamelijke werkelijkheid worden ze een puur fantasme, een soort gewichtloze geest. Voor Magritte is Georgette zeker een handlangster, maar ze blijft de muze die zich welwillend leent voor alles wat Magritte van haar vraagt. Toch was het als vrouw beter om in de surrealistische groep in Brussel te zitten dan die in Parijs.

Was Brussel een goede plek voor Jane Graverol om te creëren?
Godet: Brussel stelde haar in staat om zichzelf te worden. Ze kon de academies van de stad frequenteren. Ze woonde in Elsene, vlak bij het Wiertz Museum en het Museum voor Natuurwetenschappen, twee plaatsen die haar verbeelding hebben aangewakkerd en haar wereld gevormd. In haar werk beeldt ze dinosaurussen af, wat erg uitzonderlijk is. Ze bezoekt wetenschappelijke laboratoria om kleine insecten te observeren. Dat heeft weinig te maken met haar status als vrouw. Ik denk dat de uitdaging nu is om de figuur Jane Graverol te rehabiliteren zonder haar in het hokje te plaatsen van de ‘vrouwelijke kunstenaar.’ Het is beter om haar te beschouwen als een surrealiste onder de surrealisten.

De overzichtstentoonstelling Histoire de ne pas rire. Het surrealisme in België loopt van 21/2 tot en met 16/6 in Bozar, bozar.be