De guitige blik van Elliott Erwitt

“Hij heeft het vermogen om schoonheid en humor te vinden op de meest onverwachte plaatsen,” zei Annie Leibovitz over de Amerikaanse fotograaf Elliott Erwitt, die vorig jaar overleed. Het resultaat van dat kunnen is vanaf deze week te zien in een grootse retrospectieve op de Grote Markt.

Explaining a photo is like explaining a joke: it's not funny anymore,” was het adagium waarmee Elliott Erwitt zeven decennia lang door de lens van zijn camera naar de wereld tuurde. De beelden van de Amerikaanse Magnum-fotograaf die vorig jaar op zijn 95e overleed, behoeven geen uitleg, omdat ze zo verhalend en emotioneel beladen zijn. Dat blijkt andermaal uit deze retrospectieve, de laatste tentoonstelling waaraan hij zelf nog meewerkte, die zijn wonderlijke, werk in 215 stops belicht. Bij de uitgelichte foto's vermelden summiere bordjes slechts het jaartal en de locatie, de rest mag de kijker zelf invullen.

“Bratsk, Siberia, 1967,” leest een van die bordjes in het pand aan de Grote Markt waar de expo zich ontvouwt. Een Russisch koppel dat op trouwen staat, kijkt meewarig naar de grijnzende getuige naast hen. Wat weet de man wel dat het bruidspaar niet weet? Je puurt er zo een heel filmscenario uit. De humor van de scène trekt je het beeld in, waarna je een vleugje tragiek ontwaart. Het is de meestertruc van Erwitt, die slim het pad bewandelde tussen emotie en esthetiek.

Wereldberoemd is het beeld uit 1974 dat hij schoot tijdens een opdracht voor een schoenenmerk, waarin een gemutste chihuahua geflankeerd wordt door twee rijzige vrouwenlaarzen en de imposante poten van een Deense Dog. Wie leidt er wie?
Kadrering en timing zijn bij Erwitt onovertroffen. Kijk naar de foto van het kussende koppel in de zijspiegel van hun wagen aan de Californische kust in 1955, het werd een van zijn bekendste beelden. Vluchtige interacties gaf hij zo een diepere kwaliteit, niet zelden onder een laagje ironie. Minder iconisch, maar net zo goed getimed is de man op de trappen van een New Yorkse flat, wiens gezicht achter dat van zijn bulldog verdwijnt. Mens en dier lijken te versmelten. Erwitt was niet alleen gefascineerd door de condition humaine, maar ook door de condition chienne. Hij zag onze menselijkheid gespiegeld in onze trouwe viervoeters: “Ze klagen niet, en ze vragen niet om een afdruk,” gniffelde hij.

Juiste plek, juiste moment

Erwitts even scherpe als guitige blik, waarin humor, ironie, tederheid en nieuwsgierigheid samenkomen, werd gescherpt tijdens zijn jeugd. Als zoon van Joods-Russische immigranten, die op de vlucht voor de Russische Revolutie in Parijs belandden, en nadien in Milaan, ontdekte hij wat het was om een tweederangsburger te zijn. Toen het gezin eind jaren 1930 de wijk nam naar de VS om te ontsnappen aan het opkomende nazisme en groeiende antisemitisme in Europa, leerde hij kijken naar de wereld met mededogen en begrip.

In de straten van zijn geliefde New York ontpopte Erwitt zich tot een rot in het vastleggen van de dynamiek en onvoorspelbaarheid van het leven. Maar hij trok ook naar het strand of nudistenparadijzen, waar hij zich vergaapte aan de zichzelf etalerende mens. En in reclameshoots verstopte hij vleugjes commedia dell'arte. “Voor mij is fotografie een kunst van observeren,” vertelde hij. “Het gaat erom iets interessants te vinden op een gewone plek ... Ik heb ontdekt dat het weinig te maken heeft met de dingen die je ziet en alles met de manier waarop je ze ziet.”

Bovendien bezat Erwitt de cruciale gave om zich op het juiste moment op de juiste plaats te begeven. Voor het fotoagentschap Magnum, waar hij dankzij Robert Capa in 1954 was binnengeloodst, reisde hij de wereld rond. Maar hij werkte ook een tijdje als fotograaf voor de Kennedy-administratie, deed opdrachten voor Time en de toeristische dienst van Frankrijk. Hij sprak naast Engels ook Frans en Russisch. Elk jaar werd hij uitgenodigd voor de viering van de Oktoberrevolutie. In 1957 fotografeerde hij op het Rode Plein raketten waarvan niemand wist dat ze bestonden, meteen stond hij als fotojournalist op de kaart. Twee jaar later was hij voor een koelkastenfabrikant aanwezig op de Amerikaanse Nationale Tentoonstelling in Moskou. Toen vicepresident Richard Nixon een verhit debat aanging met Sovjet-premier Nikita Chroesjtsjov, haalde Erwitt zijn camera boven. Geen foto illustreert beter de spanning van de Koude Oorlog. Honderden fotografen waren aanwezig op de begrafenis van JFK, maar Erwitt nam de pakkendste foto van een huilende Jackie Kennedy.

Een lach en een traan

Erwitt was een alleskunner, van fotojournalist over straatfotograaf tot portret- en modefotograaf, reclamebeeldenschieter en documentairemaker. In de jaren 1980 maakte hij televisieprogramma's voor HBO. Het bekendst zijn zijn foto's in zwart-wit, kleurenfoto's reserveerde hij voor commerciële opdrachten of persoonlijke projecten. “Color is just a gimmick. Black and white is a universe,” zei Erwitt daarover, maar de retrospectieve bewijst met intieme portretten van Che Guevara en setbeelden van John Hustons filmklassieker The misfits met Marilyn Monroe dat hij net zo onderlegd was in kleur.

De tentoonstelling toont ook hoe Erwitt graag de status van de kunstenaar doorprikte. Zo creëerde hij het alter ego André S. Solidor (afgekort tot ASS), een pseudoniem dat hij aanwendde voor zijn meer conceptuele en experimentele, soms absurde werk. In de expo is Erwitt in enkele zelfportretten te zien, gegrimeerd of met een pruik. Een etalage met zijn camera's, werkmateriaal en contact sheets toont ook een legertje toeters, die hij gebruikte om het ijs te breken tijdens shoots en mensen te doen lachen.
Een van de ontroerendste foto's in de expo is die van een jongen, die hij maakte in 1955 in Walden, Colorado. Het kereltje zit in een auto, zijn rechteroog verdwijnt achter een ster in het zijraam. Getroffen door een steen? Een kogelinslag? Een visuele metafoor die doet nadenken over jeugd, kwetsbaarheid en gebroken dromen. Die dubbele laag was Erwitt ten voeten uit. “Een foto moet volgens mij vooral emotie oproepen,” zei hij, “mensen aan het huilen of lachen brengen, of allebei tegelijk.”

De retrospectieve van Elliott Erwitt is nog tot 5/1 te zien op de Grote Markt 5, expo-elliotterwitt.com