Het perfecte team Arp: leven, liefde en (abstracte) kunst onder één dak

Bozar werpt een nieuwe blik op de levens van het Duits-Frans-Zwitserse kunstenaarskoppel Hans/Jean Arp en Sophie Taeuber-Arp en hoe die op een unieke manier met elkaar verstrengeld waren. “Ze waren het perfecte team.”

Een huis is een kunstwerk. Dat is toch wat je denkt wanneer je vanuit de tuin van de Fondation Arp naar de atelierwoning kijkt die Hans/Jean Arp en Sophie Taeuber-Arp voor zichzelf hadden laten bouwen in Parijs in 1927. Een strakke, modernistische kubus, met ruw gebeitelde zandstenen, eenvoudig ingericht. Een bouwwerk getekend door de multigetalenteerde Taeuber-Arp, die daarmee het verhevene van de kunst en het aardse van het dagelijkse leven wilde verenigen.

De plek kon niet symbolischer: aan de rand van het bos van Meudon, in de schaduw van de Lichtstad, vlak bij de woningen van kunstenaars als Auguste Rodin en Theo van Doesburg. Een brug tussen liefde en werk, man en vrouw, natuur en stad, intimiteit en inspiratie, met kunst als glasplaat waarop de kunstenaars en geliefden hun gedachten, visies, inzichten en emoties condenseerden. Met onze beide voeten in die oase wordt Arps bekende citaat tastbaar: “Kunst is een vrucht die in de mens groeit, zoals een vrucht aan een plant, of een kind in de buik van zijn moeder.” De Duits-Franse kunstenaar bewonderde en imiteerde natuurlijke vormen en zag de natuur als een onuitputtelijke bron van inspiratie voor zijn abstracte sculpturen en collages. Geen wonder dat hij veelal werkte vanuit zijn intuïtie, met veel aandacht voor biomorfe vormen. Een van zijn beelden heet niet voor niets Im Walde auszusetzen, een bronzen sculptuur die moest opgaan in de natuurlijke omgeving.

Taeuber-Arp vulde haar man aan met de rede en de schets, wat voortkwam uit het textielwerk dat ze al van jongs af maakte. Ze daagde de grenzen uit tussen de artistieke praktijk en de toegepast kunst. De Zwitserse was begeesterd door geometrische lijnen, kleuren, technieken en materialen, maar hield ook van de bloemen en planten in hun weelderige tuin die net zo goed geometrisch gestructureerd was. De Parijse woning doet vandaag dienst als museum voor hun beider werk, dat even kleurrijk als verscheiden is: van textielkunst over schilderijen en schetsen tot houtsneden, beeldhouwwerken, juwelen, poëzie, poppen en design.

De nieuwe expo in Bozar toont mooi hoe elke kunstvorm voor het kunstenaarskoppel evenwaardig was, en hoe ze hun ideeën lieten samenvloeien. “Dat hun werk nu in Brussel samenkomt, is niet toevallig,” zegt Walburga Krupp, die de tentoonstelling cureerde. “Brussel is aan het begin van Arps carrière erg belangrijk geweest, dankzij galeriehouders als Camille Goemans genereerde zijn werk hier veel aandacht.” Dat succes op het einde van de jaren 1920 was echt een kantelpunt, zegt Krupp. “Met een deel van de opbrengst van de werken die Arp er verkocht, kon het koppel het bouwperceel in Parijs kopen.”

Sixtijnse Kapel

Hans/Jean Arp en Sophie Taeuber-Arp hadden elkaar ontmoet op een expo van Arp in Zürich in 1915. Hun relatie ontvlamde in het vuur van het dadaïsme, de radicale kunststroming die zich kantte tegen het absurdisme en de gruwel van de oorlog, en tegen de bestaande kunsten en maatschappelijke normen. De kunstenaars frequenteerden het roemruchte Cabaret Voltaire. Arp las er gedichten voor, Taeuber-Arp bevrijdde zich in de dansen die ze geleerd had bij de Hongaarse pionier van de moderne dans Rudolf von Laban. Ze ontwierp er kostuums en maskers, vaak met futuristische, geometrische patronen. (Lees verder onder de foto)

Arp en Taeuber-Arp trouwden in 1922 en verhuisden naar Frankrijk, waar ze staatsburger werden en Hans zich Jean liet noemen. Hun werk maakte opgang op de golven van dada en het surrealisme. Taeuber-Arp werd gevraagd om de Aubette in Straatsburg om te vormen tot een modern amusementscomplex. Ze hertekende het hele interieur met constructivistische inslag, en vroeg haar man en De Stijl-boegbeeld Theo van Doesburg om mee te werken. Hun glas-in-loodramen in het trappenhuis werden de 'Sixtijnse Kapel van de abstracte kunst' genoemd.

Maar die eer kwam Taeuber-Arp niet toe, Van Doesburg prees zich in een interview als de grote initiator van de renovatie, en beschouwde het gehele project als een door hem verkregen opdracht, terwijl het Taeuber-Arp was die die had binnengehaald en het contact met de opdrachtgevers onderhield. In brieven uitte ze daar haar ongenoegen over. “Als vrouw is het tien keer moeilijker om jezelf te handhaven te midden van zo'n chaos,” schreef ze over haar plek als vrouw in de door mannen gedomineerde kunstwereld.

Tot 1929, toen het koppel zijn intrek nam in het huis in Parijs, had Taeuber-Arp lesgegeven aan de Kunstnijverheidsschool in Zürich. Dat gaf ze op om zich in Parijs volledig toe te leggen op haar kunst en die van haar echtgenoot. “Ze waren in zekere zin het perfecte team,” zegt Walburga Krupp, die in de briefwisseling van Sophie Taeuber-Arp met haar oudere zus Erika veel nieuwe info vond over het dagelijkse leven en de manier van werken van het kunstenaarskoppel. “Ze deelden het idee dat er geen hiërarchie is in kunst, hun creativiteit kende geen grenzen. Met hun werkwijze over verschillende disciplines heen waren ze hun tijd vooruit.” Het is intrigerend om zien hoe Arp en Taeuber-Arp elkaar vonden in het abstracte en het minimale, in werken die een realiteit op zich vormden, zonder er een conceptueel etiket aan toe te voegen. In het huis in Parijs hadden beide kunstenaars elk hun eigen studio, die met een open trappenhal met elkaar verbonden waren. Anders dan andere kunstenaarskoppels zoals Hugo Ball en Emmy Hennings of Robert en Sonia Delaunay maakten Arp en Taeuber-Arp ook gezamenlijke kunstwerken, wat in de expo in Bozar nadrukkelijk getoond wordt.

Koolmonoxidevergiftiging

Ondanks de vrije geesten van die modernistische kunststromingen waren de genderrollen nog enigszins conservatief verdeeld. Sophie Taeuber-Arp kon zich daardoor niet helemaal ontplooien zoals ze dat wilde. Ze deed de administratie en het huishouden, bereidde Arps werken voor en voltooide ze, waardoor er minder tijd overbleef voor haar eigen oeuvre. (Lees verder onder de foto)

Hun droom werd aan diggelen geslagen in 1943. Het koppel was naar Zürich gevlucht voor de oprukkende Duitsers. Arp nam zijn intrek bij designer Max Bill, Taeuber-Arp bij haar zus. Toen ze op een avond allebei lang hadden gewerkt aan een portfolio bij Bill, miste Taeuber-Arp de laatste trein. Bill vroeg Arp om zijn logeerbed aan zijn vrouw af te staan, maar die wuifde dat voorstel weg. Taeuber-Arp trok dan maar naar Bills zomerhuis, waar een slecht werkende kachel haar fataal werd.

Na haar dood belandde Arp in een crisis. Hij stopte een tijd met werken, pas na de oorlog keerde hij terug naar Parijs. Hij hertrouwde met Marguerite Arp-Hagenbach, maar probeerde er wel voor te zorgen dat de herinnering aan zijn vrouw levendig bleef. Hij vormde een kamer in het huis om tot museum, vertaalde haar textielwerk naar gedichten en puurde sculpturen uit haar schetsen. Zo werd de focus die aanvankelijk hem te beurt viel, verlegd. “Hij verkreeg ook dat haar werk getoond werd in verschillende expo's, onder meer in Zwitserland en Frankrijk,” vertelt Walburga Krupp. “Elke tien jaar was er wel een grote tentoonstelling rond haar werk. De voorbije jaren waren er expo's in New York, Basel en Parijs. In België is het nog niet het geval, maar in sommige landen komt het werk van Sophie Taeuber-Arp veel meer onder de aandacht dat van haar man.” In die zin is de expo in Brussel evengoed een rehabilitatie van hem als van haar. “In 1953 hadden ze hier hun eerste gezamenlijke expo, en nu keren ze terug. Dat is ook het opzet van deze tentoonstelling: met archiefmateriaal en ongeziene of zelden getoonde werken brengen we hen opnieuw tot leven, en dan vooral als twee gelijken.”