Brusselse docu Paradigma: 'Traditie is slechts groepsdruk van dode mensen'

Moet het beter? Kan het anders? In de film Paradigma wijzen Brusselaars Jozef Devillé en Pablo Eekman op de soms verroeste verhalen die de samenleving beletten zichzelf opnieuw uit te vinden. Het boek Land van hoop van VUB-professor Cathy Macharis lijkt daarop een antwoord: verandering is niet onbereikbaar. “Systemen zijn hardnekkig, maar de druk is stilaan onhoudbaar.”

Traditie is slechts groepsdruk van dode mensen. Met die boude stelling opent Paradigma, een bioscoopdocumentaire van Jozef Devillé en Pablo Eekman, die op 2 juli in de zalen komt. Het Brusselse duo achter de muziekdocumentaire The sound of Belgium en de populaire natuurserie Onze natuur neemt met een spitante collage van archiefbeelden paradigma's in het vizier: de als vanzelfsprekendheden vermomde verhalen over geld, rijkdom, democratie, waarheid, (economische) groei en succes, die de huidige samenleving in het gareel houden. Ze eindigen met een oproep om van paradigma te veranderen en samen een nieuw verhaal te schrijven.

In die zin vloeit hun film haast natuurlijk uit in Land van hoop, het zopas verschenen boek van Cathy Macharis, met als ondertitel “Omarm de verandering.” Volgens de in mobiliteit en duurzaamheid gespecialiseerde VUB-professor schurkt de mensheid tegen de grenzen van de planeet aan. Maar in plaats van te doemdenken en klimaatdepressies aan te wakkeren, belicht ze de duurzame oplossingen die nu al realiteit zijn en de mensen die nu al bewijzen dat een andere wereld mogelijk is. Op het idee om met BRUZZ en elkaar in gesprek te gaan, reageren de professor (“Ik zie véél links!”) en de filmmakers (“Goed bedacht!”) met geestdrift.

Er zijn zoveel onderzoeken die de wereld vooruit kunnen helpen, zoveel boeken die geschreven kunnen worden. Wat motiveerde u, professor, om uw tijd in Land van hoop te steken?
Cathy Macharis: Ik merkte dat veel mensen pessimistisch zijn over de toekomst. Ze hebben niet het gevoel dat ze die zelf in de hand hebben. En ik begrijp waarom: er zijn dagelijks onrustwekkende berichten over klimaat en biodiversiteit, maar niemand reageert. Sommigen kijken weg van de problemen, anderen worden bijna verlamd door angst.
Om ons te bevrijden van die angst, wil ik hoop geven. Er gebeuren nu al zoveel positieve dingen: duurzame ondernemingen, beloftevolle projecten of klimaatvriendelijke landbouw. Angst vloeit voort uit het besef dat de situatie alarmerend is, zonder een idee te hebben van wat de toekomst zal brengen. Door een beeld van die toekomst te schetsen, door te tonen hoe het ook zou kunnen zijn, creëer je verlangen, de drang om die toekomst tegemoet te gaan.

U vroeg uw studenten om uit te werken hoe een land van hoop er kan uitzien.
Macharis: Ik vind het belangrijk om de soms moedeloze studenten het gevoel te geven dat ze wél het verschil kunnen maken. Vanuit het idee: laten we beginnen te vertellen hoe het ook zou kunnen zijn. Ik voel me daarin gesteund door boeken als From what is to what if van Rob Hopkins. Hij stelt dat de belangrijkste crisis de crisis van onze verbeelding is. Die moeten we opnieuw aanspreken.
Ik wil ook weg van oppervlakkige duurzaamheid. Benzine- en dieselwagens zijn slecht voor het klimaat? We vervangen ze door elektrische wagens. Onze koeien stoten te veel methaan uit? We zetten ze op stal en vangen de methaan op. Die symptomatische insteek zet geen zoden aan de dijk. We moeten het veel grondiger aanpakken en bijvoorbeeld nadenken over wat er met ons voedselsysteem moet gebeuren. Er is een systemische verandering nodig. Dat verhaal vertelt het boek.

Wat is het verhaal achter Paradigma?
Jozef Devillé: Voor een vorige documentaire doken we in de archieven. We vonden er tal van interessante beelden, die aantoonden dat we dertig, veertig, vijftig jaar geleden met exact hetzelfde worstelden als vandaag. Er waren geen klimaatspijbelaars, maar je zag wel een klas scholieren die het strand opkuist of zich opwindt in een vervuilde rivier. Dat bracht ons op het idee. En we zijn blijven graven.

Ook wij kunnen depressief worden van alles wat we rondom ons zien. Maar dat valt gedeeltelijk weg als je meer inzicht verwerft, als je de verbanden ziet. De oorzaak van de grootste problemen is het systeem, zijn de structuren. We willen de onderliggende verhalen of paradigma's blootleggen die dat systeem in stand houden. Tegelijk willen wij films maken die een medicijn zijn tegen cynisme. We willen niet alleen problemen aanwijzen, we willen ook oplossingen aanreiken.
Pablo Eekman:Je in cynisme en doemdenken wentelen is gemakkelijk. Wij proberen hoop aan te wakkeren. Een samenleving heeft paradigma's nodig, maar de huidige zijn versleten. Je kan niet anders dan vaststellen dat ze tegen ons en de planeet werken. Die paradigma's leren zien, is het hoofddoel van onze film. De deprimerende eerste stap is: wat we nu hebben, werkt niet. Het goede nieuws is dat de huidige paradigma's ooit ook maar gewoon bedacht zijn. We kunnen er dus nieuwe bedenken.

Vrezen of hopen jullie op een systeemcrash?
Macharis: Je kan niet ontkennen dat verschillende systemen tegen hun limieten aanbotsen. Zo plaatst de documentaire vraagtekens bij het politieke systeem. In mijn boek geeft Louise Knops aan dat het huidige democratische systeem erg kortzichtig is en bijgevolg niet in staat is om de langetermijnvisie uit te werken die nodig is om de klimaatverandering aan te pakken.
Hoe lang zal de harde crash duren? Komt er transformatie? Jullie documentaire herinnert eraan dat ze vijftig jaar geleden al wisten dat het anders moest. Toch gebeurde dat niet. Systemen zijn hardnekkig. Maar de druk is stilaan onhoudbaar. De covidcrisis schudde het systeem al eens stevig door elkaar. De geopolitieke druk is enorm. De ongelijkheid wordt almaar groter. Polarisatie neemt extreme vormen aan. Maar net in chaos kunnen de eilanden van hoop een redding zijn.

Wat bedoelt u met die “eilanden van hoop”?
Macharis: In een complex systeem in volle chaos kunnen de niches – waar al ervaring is met nieuwe manieren van denken en werken – het systeem naar een hoger niveau loodsen. Ik geloof hard in die niches, in alle goede dingen die nu al gebeuren. Vandaag hebben ze het vaak moeilijk, want ze spelen in een economisch systeem dat winst het allerbelangrijkste vindt. Maar ze bestaan en zijn straks in het voordeel.

Ik kan negentig procent van mijn stamcafé overtuigen van de nood om met verregaande maatregelen de klimaatontwrichting af te zwakken. Maar geen negen procent van hen zal meegaan in het idee dat het politieke en economische systeem op de schop moet.
Devillé: We gebruiken in de film bewust geen termen als 'communisme' en 'kapitalisme', want bijna elk debat sterft als je die woorden gebruikt. Er zit geweld in ons huidige systeem, dingen die we niet kunnen uitleggen. Een voorstander van het kapitalisme zal een volwassene met veel woorden en voorbeelden overrompelen en mogelijk overtuigen. Maar aan een 7-jarige krijgt hij zijn ideologie nooit uitgelegd. Een 7-jarige krijg je niet uitgelegd waarom er mensen op straat moeten leven of waarom je een bedelaar geen geld zou geven als je er zelf hebt. Staat een ideologie voor waarden die we écht willen uitdragen? Voor mij zijn kinderen een goede graadmeter.
Op een verjaardagsfeest krijgt niemand een tweede pannenkoek voor iedereen er een heeft gekregen. Waarom doen we niet hetzelfde met huizen? Je mag er vierhonderd bezitten, maar kunnen we er niet beter eerst voor zorgen dat de thuislozen aan een woonst raken. Basiswaarden die we onze kinderen wel meegeven, leren we op een of andere manier zelf weer af.

Bedoelen jullie dat de mens zijn prioriteiten niet op een rijtje heeft?
Eekman: Sinds onze film pols ik regelmatig bij mensen hoe zij succes zien, wanneer zij iemand succesvol noemen. De antwoorden verraden hoe we kijken naar succes, ambitie, de juiste keuze, de juiste opofferingen om bepaalde doelen te bereiken. Maar net die prioriteiten zadelen ons met problemen op. We verorberen onze planeet. We verliezen uit het oog wat mensen nodig hebben en wat niet. Daar spelen de huidige paradigma's een lelijke rol in.
Macharis: Economie is de olifant in de kamer. Steeds maar groei najagen, en materialisme en consumptie tot in het absurde aanmoedigen: het bracht ons tot waar we nu staan. Het is nooit genoeg. Het is de paradox van Jevons: auto's worden almaar efficiënter in verbruik, helaas gebruiken we ook almaar méér wagens en worden ze steeds groter. Als je in dat groeiverhaal volhardt, botsen we vroeg of laat op de limieten.
We staren ons blind op verkeerde waarden in plaats van te focussen op wat we echt nodig hebben. Dat is vrij eenvoudig: een plek in de wereld, verbondenheid, goed eten en voilà. Is een beetje statusverlies zo'n ramp? Wat telt op het einde van je leven? Het contrast met wat ons allemaal nog wordt aangepraat, is enorm.

De film begint met het statement dat traditie slechts groepsdruk is van dode mensen. Is dat niet wat kort door de bocht?
Devillé: We volgen tradities, en daar is niets mis mee. Maar je af en toe afvragen waarom we die tradities volgen, kan heus geen kwaad. Als we tevreden zijn met het antwoord, zetten we de traditie voort. Maar wat als dat niet zo is? Doen we dan gewoon voort omdat we het zo gewoon zijn?

Wat als je niet iedereen meekrijgt in je verhaal? Voor MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez moet Good Move op de schop.
Macharis: Is Bouchez niet gewoon al aan het onderhandelen? Ik geloof nooit dat je Good Move kan terugdraaien. Je ziet die evolutie in te veel wereldsteden. Het is de logica zelve. Een met auto's dichtgeslibde stad is niet leefbaar.

Land van hoop is niet hoopvol wat de nood aan meer natuurrampen betreft om mensen te overtuigen van de nood aan verandering.
Macharis: We raken maar niet doordrongen van de urgentie. Dat vind ik héél erg. Zelfs het drama aan de Vesder leggen we naast ons neer. Alle CO2 die nu in de atmosfeer wordt gestoten heeft honderd miljoen jaar nodig om er weer uit te gaan. Het vat is vol. De mensen die de urgentie wel inzien, zijn nu nog een minderheid, maar ik hoop dat ze een beweging op gang krijgen.
Eekman: Daarom is het belangrijk om mensen aan te spreken. Jij met je boek, wij met onze film. Ieder op zijn manier. Heb je een idee, deel dat dan met de mensen. Pieker niet over de haalbaarheid. Door erover te praten, leeft een idee. Of dat nu gaat over mensen die de leegstand in Brussel willen bestrijden of Het Moeraske willen redden of de mobiliteit willen aanpakken. Maakt niet uit. Al die ideeën en initiatieven stellen de manier waarop we dingen doen in vraag. Uiteraard wil de status quo geen verandering, want het loopt zo lekker voor de belanghebbenden. Dat maakt het des te belangrijker dat de alternatieven zichtbaar worden gemaakt.

Hoe kan het anders?
Macharis: Het boek, waaraan veel experts en pioniers hebben bijgedragen, staat bol van de concrete voorbeelden. Dat gaat van voedselbossen, deelwagens, zonnepanelen en burgerpanels tot circulair bouwen. Wat steeds terugkomt in de analyses en voorbeelden is dat we het hiërarchische en dominante denken van het antropoceen dienen om te buigen naar gelijkwaardigheid en samenwerking. Omdat we zo individualistisch zijn geworden, hebben we het gevoel niet meer dat we samen iets kunnen beheren en teweegbrengen. Maar dat kan perfect: kijk naar de energiegemeenschappen die worden opgericht of openbare ruimte die samen wordt ingericht. Dat komt ook mooi naar voor in de film. We moeten niet braaf volgen wat overheden of grote bedrijven dicteren. Als we ons losmaken van de verhalen, zijn we vrij om samen een mooie toekomst te maken.

Cathy Macharis' boek Land van hoop is uitgegeven bij Stichting Kunstboek, stichtingkunstboek.com; Paradigma van Jozef Devillé en Pablo Eekman draait vanaf 2/7 in Cinema Aventure, paradigmathemovie.com