De onmogelijke restauratie van het Justitiepaleis

De anekdote zegt iets over de onwaarschijnlijke saga die de renovatie van het Justitiepaleis geworden is. In elk geval is de eerdere belofte van minister Jan Jambon (N-VA), bevoegd voor de Regie der Gebouwen, om nog dit jaar met de werken te beginnen niet meer haalbaar. Door de zware procedure duurt het waarschijnlijk nog een paar jaar voor een aannemer echt aan de slag kan.

Voor het eerst sinds jaren is wel een belangrijke stap gezet. “Er is een studiebureau aangesteld, dat is al iets,” zegt Van Dessel. “De opdracht is toegewezen aan het architectenbureau Karel Breda. Dat renoveerde eerder onder meer de Basiliek van Halle en de Zavelkerk. Sommigen beweren dat hij gekozen is omdat hij zou aanleunen bij de N-VA, maar ik denk dat hij gewoon de goedkoopste was. Wettelijk moeten ze de goedkoopste kiezen.”

Al is goedkoop relatief in dit dossier. Volgens Jambon zou de totale restauratie 100 miljoen euro kosten. Volgens Luc Hennart, voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg is minstens 300 tot 400 miljoen nodig. “Dat lijkt mij een meer realistische schatting,” zegt Van Dessel. “De werken aan de koepel hebben drie miljoen euro gekost. Je moet naar de schaal van het gebouw kijken, maar ook naar de staat ervan. Sinds de Tweede Wereldoorlog is er nooit iets aan gedaan. De stenen zijn opgehangen aan ijzeren draagbalken, maar die zijn al honderd jaar aan het roesten. Wie goed kijkt, kan al delen zien doorhangen. Als we het gebouw nog verder laten verkommeren, stort het in. De hele structuur moet vernieuwd worden met inox en ook een groot deel van de stenen moet vervangen worden.”

Van Dessel leerde de structuur van het gebouw kennen toen hij de koepel renoveerde. Het leek er lang op dat hij de verdere renovatie zou mogen doen, maar dat liep niet van een leien dakje. Een keerpunt was de beslissing van het Brussels Gewest om het gebouw te beschermen, in 2001. “Dat was een slimme politieke daad,” zegt Van Dessel. “Het kost niets en Brussel kreeg inspraak. Maar als je ziet hoe het allemaal gelopen is, zou je dat eigenlijk ongedaan moeten maken.”

Sabotage

Door de bescherming moeten alle renovatieplannen het fiat krijgen van de Brusselse Commissie voor Monumenten en Landschappen. Toen Van Dessel en zijn team begonnen aan de tweede fase ging het fout. “We mochten van de Commissie niet stukje bij beetje renoveren zonder masterplan en historische analyse, urgentiemaatregelen … Logisch, maar dat zat niet in onze opdracht.”

De situatie leidde tot een impasse tussen de architect en de Regie. Via een taskforce werd gepoogd om de verschillende partijen op één lijn te brengen, maar die viel na een tijdje plat. Onder meer door verschillende personeelswissels bij de Regie. Paul Colot, de laatste conservator van het Justitiepaleis, ging met pensioen. Sindsdien is er geen conservator meer.

Tussen de Regie en de Commissie zou het ook niet meteen goed komen. “De federale Regie kon het niet hebben dat de regionale Commissie de les kwam spellen,” aldus Van Dessel. “Toen de Regie een deel van de daken wilde laten herstellen, heeft de Commissie de werken laten stilleggen omdat er geen toelating was. Het is daarom dat de stellingen er nog staan. Het verhaaltje dat de stellingen het gebouw ondersteunen is nonsens.”

Daarnaast getuigt Van Dessel ook over een interne strijd bij de Regie der Gebouwen. “Dossier bleven soms jaren liggen,” klinkt het. “Waarom wist ik ook niet. Achteraf hoorde ik dan dat de verantwoordelijke directeur wilde worden van een nieuwe dienst die zelf de renovatie zou doen. Behalve een gebrek aan middelen is er dus ook sprake van onwil en mogelijk zelfs sabotage.”

Bovendien kwamen enkele topambtenaren van de Regie in het vizier van het gerecht. “Jarenlang was de Regie God in de aannemerswereld. Zij kregen cadeaus omdat ze lucratieve opdrachten konden geven. Zeker toen ze nog konden werken met rechtstreekse aanbesteding. Ze waanden zich boven de wet omdat ze weinig controle kregen. De laatste jaren is daar wel verandering in gekomen.”

Ondertussen bleef de renovatie jarenlang aanslepen, tot Van Dessel in 2012 een brief kreeg dat de samenwerking werd stopgezet. “Ergens ben ik wel blij dat ik ontslagen ben. Ze kunnen mij niet meer verantwoordelijk stellen als er een steen naar beneden valt. Daar was ik echt bang voor.”

Ideeënwedstrijd

Jaren terug is ook veel tijd verloren gegaan met de discussie over de toekomst van het paleis. Een internationale ideeënwedstrijd leverde tal van out-of-the-boxplannen op, maar die verdwenen in een lade en in 2016 besliste de regering om de gerechtsfunctie te behouden.

“Die hele wedstrijd was belachelijk,” zegt Van Dessel. “Net als het voorstel van Michel Jaspers (oprichter van het architecten­bureau Jaspers-Eyers, red.) om er winkels en horeca in onder te brengen. Daar zit een logica achter: hij verhuurt zelf verschillende gebouwen aan justitie en heeft er dus belang bij dat die diensten nooit terugkeren naar het Justitiepaleis.”

Ook afbreken is geen optie voor Van Dessel. “Het is misschien geen mooi gebouw, maar het is indrukwekkend. Een beetje zoals de piramides. Dit gebouw maakt van Brussel een grootstad. Het is een overdreven, maar belangrijk symbool voor een belangrijke ontwikkeling in onze maatschappij: dat de rechtspraak van de mens komt en niet langer van God. Onze maatschappij is het aan zichzelf verplicht om dat gebouw te herstellen.”

Na al die jaren weet Van Dessel ook hoe hij de renovatie zou aanpakken. “Ik zou alles afbreken wat Poelaert niet gebouwd heeft. Het gebouw had oorspronkelijk verschillende binnenkoeren, maar die zijn volgebouwd. Dat maakt het gebouw een donker labyrint. Als we al die dingen afbreken, krijgen we een veel lichter gebouw.”

Behalve voor de belangrijkste rechtbanken kan er ook plaats gemaakt worden voor een museum. De koepel kan uitgespeeld worden als toeristische attractie. “Kort na de oorlog kon je als bezoeker naar boven voor 5 frank. We hebben daar documenten van teruggevonden.”

Het grootste obstakel blijft de financiering. “Brussel kan het niet betalen en België bestaat niet meer of is niet geïnteresseerd,” aldus de architect. “Het zou goedkoper zijn om alles in één keer te renoveren, maar het budget ontbreekt.” Dus wordt de opdracht in stukjes geknipt. Ondertussen betaalt de overheid miljoenen aan huurgelden om delen van justitie elders te huisvesten. Daarnaast zijn er de aanzienlijke onderhouds- en beheerskosten van het gebouw. Ook de ondertussen verouderde stellingen vragen onderhoud.

“De bovenste heeft de Regie uiteindelijk zelf kunnen kopen, maar de onderste worden nog altijd gehuurd. Voor de aannemer die ze gezet heeft is dat een levenslange rente. Dat is ongelooflijk slecht beheer van publiek geld.”