Grijze pleinen: ‘Steden moeten in bomen durven te investeren’

Begrijp Geerts niet verkeerd, een stadsplein mag van hem best een plein zijn. “Op de Grote Markt van Brussel bijvoorbeeld moet je geen bomen zetten. Maar veel pleinen zouden erbij winnen als er wél bomen op stonden. Dan zijn het vaak de ontwerpbureaus die de voorkeur geven aan dat stenen biljartlaken.”

“In de stedenbouw bestond de afgelopen jaren een tendens naar grote pleinen, en afgetekende lijnen,” bevestigt stedenbouwkundige Roeland Dudal, die werkt bij innovatiecentrum Architecture Workroom Brussels. Het ultrastrakke Rogierplein bijvoorbeeld is ontworpen “door een bureau dat sterk gelooft in het metropolitane, het grootstedelijke verhaal, de grote geste. Dat is in Brussel trouwens lange tijd niet mogelijk geweest.”

Aan de andere kant wijst Dudal op de waslijst aan eisen waarmee beleidsmakers ontwerpers van stadspleinen beladen. “Pleinen moeten beschikbaar zijn voor evenementen, markten, een futsalcompetitie of een circustent. Op het vernieuwde De Brouckèreplein moest uitdrukkelijk in plaats voorzien worden voor de kerstmarkt”, somt hij op. "In straten wordt zeventig tot tachtig procent van de openbare ruimte al ingenomen door de auto, voor parkeerplaatsen en rijvakken."

“Er zijn gewoon zeer veel claims op de openbare ruimte", zegt Dudal. "Die noden worden allemaal ingeschreven in de opdracht, waardoor je als ontwerper maar heel weinig marge hebt om te beantwoorden aan minder klassieke vragen, zoals ruimte voor water en groen.”

“Brusselse politici geven op pleinen prioriteit aan stedenbouwkundige elementen, waardoor er volgens hen geen plaats meer is voor bomen,” zegt 'boomdokter' Murielle Eyletters. Haar expertisebureau voert vanuit Ukkel analyses uit op stadsbomen in binnen- en buitenland. “Dat vind ik een gemakkelijkheidsoplossing. Op het De Brouckère­plein kan je geen beuken of eiken planten, maar je kunt er perfect voor een boom of struik kiezen met oppervlakkige wortels.”

“In het zuiden van Frankrijk zie je overal lommerrijke markten onder de bomen. In Londen en New York vind je 'grasparkings': begroeide parkeerplaatsen. Technisch kan het allemaal, het is dus een kwestie van budget. En tot nu toe is het altijd het groen dat opgeofferd wordt.”

Op de garage

“Ook op een plein met ondergrondse parking of metrostation kun je bomen ruimte geven om te groeien,” bevestigt Paul Geerts, die al een paar boeken over bomen schreef. “Dat kost wel veel geld. Onlangs is het stenen plein voor de bibliotheek in Roeselare heraangelegd, omdat veel inwoners klaagden over de hitte als de zon er scheen. Boven op het dak van de ondergrondse parkeergarage zijn waterdichte plastic kratten ingegraven, waarin boomwortels zich goed kunnen uitstrekken.”

In meer en meer steden betrekken overheden groenexperts al eerder, van bij het begin van de heraanleg van straten en pleinen, merkt Geerts. “Op Antwerpen-Linkeroever is bijvoorbeeld een rotonde aangelegd op een plek die bij heftige regen last had van wateroverlast. Al het water van de omliggende straten wordt daaronder opgevangen. Op dat knooppunt zijn een paar bomen geplant, die profiteren van die waterbufferingszone.”

Want stadsbomen hebben het zwaar tussen al het beton. Slechts de helft wordt vijftien tot twintig jaar oud, zeggen de experts, en groendiensten voelen besparingsdruk.

“Bomen in de stad worden door een gebrek aan expertise nog te vaak in een soort 'bloempot' neergepoot,” zegt Eyletters. “De boom kan er zijn wortels niet in uitstrekken, en heeft te weinig water en voedingsstoffen. Of hij wordt veel te radicaal gesnoeid, door onkunde of na klachten van buren over schaduw of afval. Daardoor houdt hij te weinig blaadjes over om genoeg zonlicht om te zetten in voedsel. De plant put uit zijn reserves, verzwakt en gaat uiteindelijk ten onder aan ziektes.”

“Natuurlijk, oude of afgetakelde bomen kappen kan verantwoord zijn,” benadrukt Paul Geerts. “Maar overheden moeten vijf keer nadenken vooraleer ze een kapvergunning uitreiken. Bomen zullen in de stad ongelooflijk belangrijk worden, en soms moet je erin investeren.”

Toekomstbomen

Dat betekent ook durven te kiezen voor kwaliteit boven kwantiteit. Hoe groter en gezonder de boom, hoe meer bladeren en dus hoe meer fotosynthese. “De boom geeft meer schaduw, verdampt meer vocht, en is belangrijker voor de biodiversiteit,” zegt Geerts. “Een boom die de kans krijgt om honderd jaar te worden, heeft veel meer impact op het straatbeeld. Hij is ook ecologisch waardevoller dan vijf bomen die na 20-25 jaar moeten verdwijnen.”

Antwerpen bijvoorbeeld past dat toe door een aantal bomen tot 'toekomstbomen' uit te roepen, zegt de boomexpert. “Zo ligt op voorhand vast welke bomen een gegarandeerde toekomst krijgen. Ze worden geselecteerd omdat ze op een goede plaats staan, en het stadsbestuur voert dan beleid zodat die boom minstens honderd jaar oud kan worden. Ook bij een heraanleg van de straat blijft hij staan.”

Koerswijziging

Het is stedenbouw op de lange termijn. Van koers veranderen gaat traag, zegt Roeland Dudal. “De pleinen die onlangs zijn heraangelegd, zijn gebaseerd op plannen van tien jaar geleden. Maar de algemene tendens nu binnen de ontwerpwereld is wel degelijk om veel meer te ontharden en vergroenen.”

“In Lyon bijvoorbeeld wordt de publieke ruimte in een nieuw stadsdeel momenteel herdacht vanuit een bomenplan. Meer groen staat ook in Brussel nu vaker uitdrukkelijker in de bestekken, na verkiezingen die luchtkwaliteit en leefbaarheid als thema hadden.”

De geesten rijpen dus, al moet nieuw gepland groen vaak 'productief' zijn, zoals een plukbos of volkstuinen. “Zodat men er iets aan heeft,” zegt Dudal.

Zelfs promotoren van bouwprojecten vragen steeds vaker om de bomen op het terrein te bewaren, omdat de appartementen dan meer waard zijn. Boomexperte Eyletters: “Ik adviseer momenteel een Brussels nieuwbouwproject vlak bij een boom van meer dan tweehonderd jaar oud. Wij moeten meten tot waar het wortelnet van de boom juist reikt, zodat ze buiten die perimeter kunnen bouwen, en de boom het overleeft.”

Ook burgers kunnen hun steentje, pardon hun groene vingers, bijdragen. Laetitia Cloostermans, een inwoonster van Sint-Gillis die Facebookgroep Less Béton heeft opgezet, pleit voor een 'onthardingsvergunning' zoals die afgelopen najaar in Parijs is ingevoerd.

Parijzenaars kunnen de stad vragen om stoeptegels of asfalt te lichten voor een bloemenperkje, boom of struik. Als dat technisch mogelijk is, zullen de gemeentediensten in de lente de verharding komen weghalen, en zouden ze zelfs plantaarde en zaadjes brengen.

Enige voorwaarde is dat de buurt de groene zones zelf onderhoudt, want budget voor onderhoud van dat extra groen is er ook in Parijs niet. Zo niet komt de stad de perkjes weer verharden. “Waarom zou dat niet in Brussel kunnen?” zegt Cloostermans. “Elke vierkante meter telt. Het is belang­rijk om een groen netwerk uit te bouwen. Ik ben vandaag in gesprek met de gemeente Sint-Gillis om een onthard parcours tussen vier scholen in dichtbevolkte wijken aan te leggen.”

De Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) plant een vergelijkbaar parcours tussen Nederlandstalige scholen in het zuiden van de Vijfhoek. Na een testfase dit voorjaar volgen meer structurele ingrepen het jaar nadien. “De schoolomgeving en de straten eromheen zullen publiek en productief groen krijgen,” zegt Dudal. “Stadsbeweging Bral is nu op zoek naar wijkcomités om die te betrekken bij het beheer.”

“Brusselaars zijn verontwaardigd als een nieuw plein grijs is, en niet groen, en ik begrijp dat”, zegt Dudal. “De stad is de voorbije vijftig jaar ontzettend vergrijsd. Maar nu kan het niet anders dan dat Brussel de komende vijftig jaar enorm vergroent. De mobiliteit verandert, net als de noden op het vlak van hitte- en waterbeheersing.”

“Steden overal ter wereld zullen ontzettend vergroenen. Het gaat in Brussel misschien een beetje trager dan elders, omdat het zo'n complex bestuurssysteem is. Maar over vijf of tien jaar zullen we de resultaten zien. En als we dat willen versnellen, dan zullen we dat met zijn allen samen moeten doen.”

Het beheer van dat nieuwe groen zal participatief moeten gebeuren, zegt Dudal. “De stadsdiensten moeten besparen, dus de samenleving moet dat beheer opvangen. Burgers steken nu al de handen uit de mouwen, om de omgeving van de school van hun kinderen groener te maken bijvoorbeeld. Dat is een virale infectie van de positieve soort.”