Preventie in plaats van deradicalisering: 'Jongeren zijn vandaag minder naïef'

Na de aanslagen in Parijs in november 2015 belandde Molenbeek in een ongeziene mediastorm. Een veelheid aan deradicaliseringsprojecten volgde. Bijna zes jaar later bestaan heel wat van die projecten niet langer, en wordt radicalisering beschouwd als slechts een van de vele uitdagingen die Brussel kent.

Bachir M'Rabet, jeugdwerkcoördinator bij Foyer vzw, heeft het druk. Op 8 september begint in Parijs het grote terrorismeproces dat de aanslagen in concertzaal Bataclan en enkele cafés in de buurt behandelt. De internationale pers richt zich voor de gelegenheid opnieuw op Sint-Jans-Molenbeek. “Vandaag komt ZDF langs, morgen France 24. Ze willen allemaal weten hoe het gesteld is met de radicalisering in Brussel,” vertelt M'Rabet. “Ik vertel het hen zoals het is: ook hier gaat het leven door. Jongeren die het meegemaakt hebben, zijn het beu erover te praten. Andere kinderen begrijpen het niet altijd en vragen me soms zelfs of ze zich nu schuldig moeten voelen.”

Ondanks de drukte maakt M'Rabet tijd vrij om de studio te tonen waar hij met de jongeren uit de buurt aan mediawijsheid werkt. Samen tonen ze hoe eenzelfde personage onder invloed van montage omgevormd kan worden van held tot schurk, en hoe fake news zich een weg baant naar onze sociale mediakanalen. “Na het drama dat zich heeft afgespeeld in 2015 hebben we eerst proberen te vatten hoe iemand ertoe gebracht kon worden om naar Syrië te trekken. Soms gebeurde dat zelfs via de PlayStation,” aldus M'Rabet.

“Vandaag ligt de focus minder bij radicalisering. We spreken over veel meer problemen en over mediawijsheid in het algemeen. We wijzen hen op fraude, pedofilie en andere zaken waarmee ze geconfronteerd kunnen worden op het internet. Maar we merken ook dat jongeren vandaag minder naïef zijn dan vroeger, ze zijn waakzamer. Ze hebben gruwelijke beelden gezien van hier en van in Syrië. Sociale werkers en leraars praten vaker over dit soort dingen en jongeren communiceren er zelf ook opener over. Een systematische focus is niet nodig: dat zou paranoia in de hand werken.”

Foyer vzw is niet de enige organisatie waar de nadruk minder op radicalisering is komen te liggen. In de nasleep van de aanslagen ontstond zo'n wirwar aan projectjes rond radicalisering dat de Belgische antiterreurwaakhond OCAD in 2017 besliste een kenniscentrum op te richten om meer zicht te krijgen op alle programma's. Hoewel vandaag nog gewerkt wordt aan een update van de lijst, blijkt uit een rondvraag dat heel wat van die projecten opgehouden zijn met bestaan. Zo ondersteunde de Vlaamse regering in 2016 ter preventie van radicaliseringsprocessen ook drie Brusselse organisaties, waaronder Circus Zonder Handen vzw en Groep Intro vzw. Geen van beide geeft aan vandaag nog actief rond radicalisering te werken. “Bij de begeleiding van jongeren komt het misschien nog eens ter sprake, maar er bestaat geen gericht traject meer,” vertelt Annemie Van den Hende, Brussels coördinator van Groep Intro vzw. “Vanuit de overheid is daarop geen specifieke focus meer, en de methodiek is inmiddels ook wel verworven. Het thema speelt gewoon ook minder dan vijf jaar geleden, er wordt minder over gebabbeld door onze gasten.”

Radicaliseringsambtenaren

Tekenend voor de evolutie is ook de beslissing van de gemeente Sint-Jans-Molenbeek om binnen de Molenbeekse preventiedienst ruimer te mikken dan enkel op radicalisering. “Sinds de vorige deradicaliseringsambtenaar vertrokken is, hebben we ingezet op een ander profiel. Het nieuwe hoofd van onze preventiedienst is een manager die de verschillende verantwoordelijk­heden van deze dienst overziet, zoals drugspreventie, eerder dan iemand die op radicalisering focust,” vertelt de woordvoerder van de gemeente. Eenzelfde geluid horen we bij Ali Benabid, psychosociaal werker en coördinator van het Molenbeekse Move-team, een verzameling van preventiewerkingen en jeugdverenigingen. “De periode van de aanslagen heeft een grote schokgolf door onze gemeente gejaagd,” aldus Benabid. “We hebben dan meteen een cel opgericht om mensen te helpen en te sensibiliseren.”

“Maar het werk is vandaag veel veranderd. In plaats van op radicalisering te werken, focussen we meer op mentale gezondheid in het algemeen. De visie werd uitgebreid omdat er nu meer twijfel heerst over de eigen toekomstmogelijkheden. We willen die kwetsbaarheid opvangen en zoeken naar projecten waarin mensen erkend worden. Net zoals in Vlaanderen zien we ook hier veel polarisatie opduiken en wantrouwen tegenover de overheid en de media. In plaats van in te zetten op deradicalisering willen we ervoor zorgen dat mensen aan beide kanten van het kanaal de middelen krijgen om elkaar te begrijpen.”

Bevrijden van het virus

Ook Alice Dobrynine van de Schaarbeekse preventiedienst merkt op dat er een evolutie heeft plaatsgevonden. “Meteen na de aanslagen was er natuurlijk veel te doen rond deradicalisering. Maar dat klinkt te eenvoudig, alsof je een knopje kan indrukken en je dan van het virus bevrijd wordt,” aldus Dobrynine. “Daarom zijn we overgeschakeld naar projecten rond preventie en gaan we nu vooral de strijd aan tegen polarisatie en tegen het gevoel dat mensen gefaald zouden hebben.” Dobrynine geeft aan dat de preventiedienst vandaag veel beter georganiseerd wordt. “Er zijn in de loop der jaren nieuwe inzichten verworven over psychosociale processen. Om de twee maanden houden we nog wel een vergadering en bespreken we eventuele signalen uit de wijken waar het klimaat mogelijk gespannen is. Daar gaat men dan mee aan de slag. Maar het woord deradicalisering gebruiken we niet meer. Er is momenteel weinig verandering te bespeuren in de cijfers van vertrek of aankomst van bijvoorbeeld Syriëstrijders.”

Dat er minder deradicaliseringsprojecten te vinden zijn, is overigens een goede zaak, vindt anti-­radicaliseringsexpert Montasser AlDe'emeh. “Het is een onnozel concept. We weten zelfs niet wat radicaliseren precies is. De term is nooit gedefinieerd geweest. Hoe zouden we dan aan deradicaliseren moeten kunnen doen?”

AlDe'emeh gelooft naar eigen zeggen dan ook veel meer in de kleinschalige projecten die op het terrein worden uitgevoerd rond preventie. “Vaak gaat het om mensen die erg kwetsbaar zijn. Zij vinden op een bepaald moment als het ware 'gelijkgestemden', maar zien na een tijdje dat dat geen steek houdt. Daarom zijn preventie en emancipatie op het terrein zo belangrijk: die projecten kunnen ervoor zorgen dat iemand niet te ver gaat. Het probleem is echter dat de politiek die projecten als het ware tegenwerkt. Zo sturen ze het geld niet altijd naar de mensen die ook expertise op het terrein hebben, zoals bijvoorbeeld Foyer vzw. Bovendien zorgen ze er met hun polariserende taalgebruik voor dat mensen nooit het punt zullen bereiken dat ze zich ergens thuis voelen. Ze geven mensen nog meer een gevoel van vervreemding, iets wat een job alleen niet zal oplossen.”

“Met de subsidies rond deradicalisering heeft de politiek dus ook aan heel wat windowdressing gedaan,” klinkt het nog. “Terwijl de échte voedingsbodem er nog is. Zijn de werkloosheid en de armoede uit Brussel verdwenen? Nee, dat is er door corona enkel erger op geworden.”